مقدمه:

کنترل عوامل خطر ناشی از مواد شیمیایی یکی از اهداف برنامه ایمنی شیمیایی مرکز سلامت محیط و کار می باشد. از آنجائیکه حضور مواد شیمیایی و سموم در صنعت، کشاورزی، حمل ونقل، عرضه و فروش بانگهداری و انبارش همراه است، ارزیابی وضعیت ایمنی شیمیایی انبارهای کشور از اولویت خاصی برخوردار است.

پروفایل ایمنی شیمیایی:

هدف از ایمنی در کار با مواد شیمیایی و یا پروفایل ایمنی شیمیایی عبارت است از اصول راهنمایی در جهت پیشگیری و کاهش بیماریهای که در کار با مواد شیمیایی به وقوع می پیوندد و یا کاهش صدمات ناشی از کار با موادشیمیایی و در نهایت ارائه مواردی به شرح ذیل که با رعایت آن بهداشت عمومی، محیط و شغلی ارتقاءخواهد یافت.

در این خصوص اطمینان حاصل نمود که:

الف) کلیه مواد شیمیایی که در حین کار مورد استفاده واقع می شوند. از نظر خطراتی که دارند از جمله آلودگیها، محصولات فرعی و مواد بینابینی و زباله هایی که امکان تشکیل آنها وجو دارد مورد ارزیابی قرار گیرند.

ب)مدیران صنایع برای کسب اطلاعات از عرضه کنندگان مواد شیمیایی سازوکاری در اختیار دارند که آنها را قادر می سازد برنامه های موثر مربوط به حفاظت کارگران در برابر مواد شیمیایی را به اجرا در آورند.

ج)کارگران باید در خصوص مواد شیمیایی که در محیط کارشان وجود دارد آگاه شده و اطلاعاتی در مورد اقدامات مناسب پیشگیری کسب نماید تا زمینه مشارکت موثر آنها در برنامه های ایمنی فراهم گردد.

د)لازم است اصولی برای اجرای برنامه ها به منظور اطمینان از کاربرد ایمنی مواد شیمیایی وضع شود.

ه)اتخاذ تدابیر خاص به منظور حفاظت از اطلاعات محرمانه ای که فاش شدن آنها برای رقبای شلی، بدلیل ایجاد خسارت شغلی برای مدیران ممنوع بوده بطوریکه حقوق ایمنی و بهداشتی کارگران محفوظ بماند.

اهداف کلی:

1- فراهم نمودن پایه های علمی جهت استفاده ایمن از مواد شیمیایی از طریق ارزیابی خطر برای محیط و انسان

2- ارتقاء قابلیت های ملی( همکاریهای تخصصی)در جهت ارتقاء فوریتها و حوادث شیمیایی و اثرات زیان آور

اهداف امکان پذیر برنامه ملی مدیریت و ایمنی شیمیایی:

1. ارتقاء دانسته ها

2. محدود کردن و به کنترل در آوردن انتشار مواد و محصولات خطرناک

3. ارتقاء در جایگزین نمودن مواد و فرایند های ایمن

4. به حداقل رساندن و سپس بهینه سازی نقاط منبع نشت و انتشار مواد فرار از زباله های خطرناک و مواد شیمیایی

5. پیشگیری از حوادث شیمیایی

6. پاک سازی نقاط آلوده

عناصر اصلی در مدیریت و ایمنی مواد شیمیایی:

1. همکاری بین بخشی کشوری

2. داده ها و اطلاعات مربوط به مواد شیمیایی و مدیریت آنها

3. ایجاد زیر ساختارهای اداری و قانونگذاری

4. شناسایی و ارزیابی مخاطرات ناشی از مواد شیمیایی

5. مدیریت خطر بر پایه اصول ایمن

6. آموزش و آگاهی به عموم جامعه در خصوص مخاطرات

عوامل شیمیایی زیان آور در محیط کار :

عوامل شیمیایی در محیط کار در برگیرندۀ تمام مواد اولیه ، مواد خام ، مواد واسطه و فرآورده های اصلی که در صنعت بکار می روند یا تولید

می شوند ، می باشند. این مواد که به شکل گاز ، مایع یا جامد هستند ، ممکن است مصنوعی یا طبیعی بوده و دارای منشاء گیاهی ، حیوانی یا سنتتیک ( معدنی یا آلی ) باشند. هر یک از این مواد دارای خطرات و زیانهای مختص به خود است که در صورت تماس فرد با آن رخ می نمایند . زیان حاصل از آنها به نوع ، راه ورود ، مقدار و طول زمان بستگی دارد.

کارگران در صنعت با مایعات زیادی سروکار داشته و در تماس اند . تعدادی از این مایعات خورنده و سوزاننده بوده و شامل برخی از اسیدهای معدنی و یا آلی ، قلیاها و تعدادی از دیگر مواد شیمیایی مانند آب اکسیژنه و … می باشند.

شایان ذکر است که بعضی از مواد با اینکه مایع نیستند می توان ند خاصیت سوزانندگی یا خورندگی داشته باشند . مواد جامد بصورت های توده ،کلوخه ، دانه و پودر بکار می روند ولی مهمترین شکل از مواد جامد که دارای اثرات فیزیولوژیک قابل توجه می باشد ، گرد و غبار آنهاست . زیرا از طریق استنشاق وارد بدن شده و اثرات خود را ظاهر می سازد.

تقسیم بندی آلاینده ها براساس حالت فیزیکی:

براین اساس می توان آلاینده ها را به دو دسته گازها و بخارات و مواد معلق تقسیم بندی نمود.

1. گازها و بخارات :

گازها موادی هستند که در دمای 25 درجه سانتی گراد و فشار یک اتمسفر حالت گازی داشته و بخار حالت گازی موادی است که در درجه حرارت و فشار یاد شده به صورت مایع یا جامد می باشند.

تعداد گازه ا بسیار زیاد است برخی در فرآیند های صنعتی به عنوان ماده اولیه مصرف و برخی به عنوان فرآورده نهایی تولید می شوند . بیشتر گازها دارای بوی نافذ بوده و در مقادیر کم قابل تشخیص اند . مثلاً گاز کلر سبزرنگ و بوی آن نافذ و خفه کننده است . ولی تعدادی از گازها هم رنگ و بوی خاصی ندارند و اگر سمی باشند بسیار خطرناکند مثل مونوکسیدکربن و دی اکسید کربن . بعضی از گازها هم اشتعال پذیرند و در اثر عدم تشخیص می توانند منجر به آتش سوزیهای بزرگ شده و خطرات زیادی ببار آورند.

2.  مواد معلق

انتشار و پراکندگی ذرات ذره بینی جامد یا مای ع در یک فاز گازی خاص یا در هوا مواد معلق (آئروسل) نامیده می شوند با این ترتیب مواد معلق شامل گرد و غبار ، مه ، دود ، مه دود و اسپری خواهدبود.

گرد وغبار : در اثر اعمال مکانیکی مثل خردکردن ، اره کردن ، شکستن ،مته کردن ، سائیدن و … ذرات از جسم جدا شده و در هوا بصورت معلق در می آیند ، که به آن گرد و غبار می گویند. عوارض حاصل از گرد و

غبار به جنس ، اندازه ، ذرات ، طول مدت استنشاق و حساسیت فردی بستگی خواهد داشت.

مه : عبارت است از ذرات یا قطرات ریز مایع در هوا که در اثر تراکم بخار آب در شرایط فیزیکی خاص از نظر دما و فشار ایجاد می شود. به عنوان مثال به عملیات آبکاری کروم ، بخارات اسیدکرومیک بصورت مه در آمده و هوا را آلوده می کند.

دود : در اثر سوختن مواد آلی مثل چوب ، روغن ، چربی و … ذراتی تولید می شود که به علت سوختن ناقص حاوی مقادیر زیادی کربن هستند و به آنها دود گفته می شود.

دمه : ذرات فلزی جامدی است که از سطح فلز مذاب جدا شده و در هوا منتشر می شود . دمه های فلزی سرب کادمیوم ، روی و … به علت اندازه کوچکشان از طریق ریه ها جذب خون شده آسیبهای زیادی ببار می آورند .

مه دود : آلودگی های وسیع اتمسفری ناشی از آلاینده های صنعتی و منابع طبیعی است.

افشانه یا اسپری : به کار بردن آئروسلها ، سوسپانسیونها یا امولسیونها تحت فشار و بصورت پاشیدنی بنام اسپری معروف است فعلاً در خودرو سازی رنگ آمیزی بدنه خودرو به روش افشانه انجام می شود.

تقسیم بندی مواد شیمیایی آلاینده بر پایه اثرهای فیزیولوژیک :

در این تقسیم بندی که اثرات آلاینده ها به تراکم آنها بستگی زیادی داشته و قرار دادن مواد در دسته خاصی چندان ساده وصحیح نیست با اینحال پنج تقسیم بندی زیر در نظر گرفته می شود .

1. مواد التهاب آور محرک :

مواد محرک دارای اثر سوزاننده و تاول آور بوده و سطح مخاط مرطوب را متورم می کنند .

در این مواد عامل غلظت دارای اهمیت بیشتری نسبت به عامل زمان و طول مدت تماس دارد.

بعضی از مواد مانند آلدهیدها ، آمونیاک ، اسید کرومیک و … قسمت فوقانی دستگاه تنفسی ، بعضی مانند دی اکسید ازت و …. قسمت تحتانی و بعضی هم مانند فلوئور ، کلر ، اکسیدهای کلر ، کلرورسیانوژن ، ازن و … هم قسمت بالایی و هم بافت ریه را تحریک کرده تحت تأثیر قرار می دهد . تماس شدید با این مواد می تواند باعث مرگ ناشی از خفگی شود.

2.  مواد خفگی آور:

این مواد باعث ا ختلال در اکسیداسیون بافتها می شوند که بدو گروه خفگی آور های ساده و خفگی آورهای شیمیایی تقسیم بندی می شوند .

خفگی آورهای ساده آنهایی هستند که باعث پائین آمدن فشار نسبی اکسیژن تنفسی شده و باعث اختلال در اشباع خون از اکسیژن می شوند . در این دسته می توان به دی اکسید کربن ، ئیدروژن ، متان ، نیتروژن ، هلیوم و … اشاره کرد.

دسته دیگر یعنی خفگی آورهای شیمیایی به علت داشتن اثر شیمیایی ، یا عمل انتقال اکسیژن را در خون مختل می کنند مانند مونوکسید کربن و یا در اکسیداسیون سلولی اختلال ایجاد می کنند مانند سیانوژن ، اسید سیانیدریک و نیتریلها .

3. مواد بی هوشی آور و مخدر

مواد در این دسته اثر خود را به عنوان مواد بیهوشی آور ساده بدون ایجاد عوارض شدید ایجاد کرده و بعضی باعث اثر رخوت آور برروی سلسله  اعصاب مرکزی می باشند . بعضی از این مواد شامل هیدروکربنهای استیلن ، هیدروکربنهای اتیلنی ، الکلهای آلیفاتیک ، استرها و … می شوند.

4. سموم سیستمیک

این مواد باعث اثر روی سیستمهای مختلف بدن می شوند:

الف – موادی که باعث آسیب به برخی از اندامهای داخلی می شوند مانند بیشتر هیدروکربنهای هالوژنه

ب – موادی که باعث آسیب دستگاه خونساز می شوند مانند بنزن ، فنولها ، تولوئن ، گزیلن و …

ج – سمومی که باعث آسیب عصبی می شوند مثل سولفوردوکربن ، متانول ، تیوفن

د – فلزات سمی مثل سرب ، جیوه ، کادمیوم ، منگنز و….

ی – مواد معدنی غیر فلزی سمی مانند آرسنیک ، فسفر ، گوگرد ، فلوئورها و ….

-5 سایر مواد معلق غیر از سموم سیستمیک

– گرد و غبارهای سمی که ایجاد فیبروز ششی می کنند مانند سیلیس و آزبست

– گرد و غبار های بی اثر مثل کربن و سیمان

– گرد و غبارهای آلی که حساسیت ایجاد می کنند مثل گرده گیاهان ، چوب و ….

– مواد محرک مثل اسیدها ، قلیاها ، کروماتها و ….

– باکتریها و سایر موجودات ذره بینی

مسمومیت :

عبارت است از بهم خوردن تعادل فیزیولوژِیک ، جسمانی یا روانی موجود زنده که در اثر ورود و تماس با ماده خارجی سمی از راههای گوناگونی

مثل پوست ، استنشاق و … رخ می دهد.

مسمومیت با ظهور علایم و عوارض خاص همراه بوده که شدت آن به نوع ماده سمی ، مقدار آن و طول مدت تماس بستگی خواهد داشت.

مسمومیت های بطور کلی به دو گونه ذیل تقسیم بندی می شوند :

الف : مسمومیت حاد : که معمولاً ماده سمی یکباره به مقدار نسبتاً زیاد با شخص تماس می یابد و از راه معین تأثیر می کند . علائم و عوارض

مسمومیت حاد اغلب شدید و سریع بوده و در صورت نرسیدن کمک و اقدامات درمانی به مرگ منتهی می شود.

ب : مسمومیت مزمن : که معمولاً ماده سمی به مقدار اندک یا جزئی در نوبتهای متعدد و در مدت زمان دراز وارد بدن میشود ، و عوارض آن به کندی و پس از گذشت مدت زمان دراز ظاهر می شود و لذا شخص به مدت طولانی از مسمومیت ناآگاه می باشد و تنها با آزمایشات و معاینات دوره ای قابل تشخ یص می باشد . همچنین در تقسیم بندی دیگری مسمومیتها به سه دسته اتفاقی ، عمدی و شغلی تقسیم می شوند . در مسمومیت شغلی راه ورود ماده سمی در درجه اول تنفسی و در مرحله بعد پوست می باشد.

در مسمومیت شغلی معمولاً مسمومیت از نوع مزمن بوده و آثار و بقایای سموم در درجه نخست در هوای کارگاهها و محیط کار جست و جو و اندازه گیری می شود. و بررسی روی افراد زنده یا کارگران انجام می گیرد.

در زیر به برخی از مواد مهمی که در صنعت باعث ایجاد مسمومیتهای شغلی می شوند به اختصار اشاره می گردد:

سرب :

این فلز بیشتر زمانی که به شکل دمه یا دود فلزی بوده و از طریق ریه ها جذب شود باعث مسمومیت می شود . جوشکارانی که تیرهای آهنی رنگ شده با ضد زنگ یا سرنج را جوش می دهند کارگران ریخته گری ، لحیم کاری ، باطری سازی ، ساخت لوله ، سرامیک سازی و … در تماس با این ماده هستند . آزمایش خون و ادرار وجود مسمومیت را اثبات می کند . مسمومیت با سرب ساتورنیسم نامیده می شود . و باعث عوارضی مثل قولنج روده ، یبوست ، حالت تهوع ، کم خونی ، ضعف و سستی در مچ دست و قوزک پا ، سردرد ، توهم ، اغما و سرانجام مرگ می شود.