مجموعه روان شناسي شامل 6 گرايش مي‌باشد:
1- روان شناسي عمومي
2-روان شناسي باليني
3-سنجش و اندازه‌گيري (روانسنجي)
4-روانشناسي صنعتي و سازماني
5-روانشناسي باليني كودك و نوجوان
6-روانشناسی شناختی
روانشناسي عمومي
فارغ التحصيلان در اين رشته مي‌توانند فعاليت‌هاي مقدماتي را در زمينه‌هاي تشخيص و درمان اختلالات رواني در مؤسسات عمومي و رواني و كلينيكهاي روان پزشكي و ساير مراكز شبيه به آن عهده دار شوند و يا تدريس روانشناسي عمومي را در مراكز آموزشي بعهده گيرند و يا بعنوان روانشناس مدرسه در مدارس همكاري داشته باشند.
روانشناسي صنعتي و سازماني
روانشناسي صنعتي و سازماني، يافته‌هاي روانشناسي و مطالعه علمي رفتار انسان را در صنعت و محيط كار به كار مي‌برد. يعني درباره اين كه محيط كار بايد چگونه باشد تا بهترين بازدهي را داشته باشد و يا چه متغيرهايي در ارتباط بين كارگر و كارفرما مؤثر است و چه عواملي باعث عدم تفاهم بين كارفرما و كارگر مي‌شود، مطالعه مي‌كند. از آنجايي كه نيروي انساني ماهر و سازمان‌هاي كارآمد از ارزنده‌ترين ثروت‌هاي هر كشور به شمار مي‌روند و در رشد و توسعه آن نقشي اساسي دارند و چون تشخيص و رفع مسائل و مشكلات انساني و سازماني تأثيري شگرف در پيشرفت و توسعه دارد، اين گرايش اهميت قابل توجهي دارد.
روانشناسي باليني
روانشناسان مي‌توانند در مورد تشخيص، درمان و بازآموزي افراد نيز عهده‌‌دار مسئوليت گردند؛ اگر چه در اغلب اين موارد، روانشناسان بعنوان عضوي از يك تيم شامل: روانپزشك، پرستار و مددكار اجتماعي كار خواهندكرد ولي آموزش تخصصي آنها بايد به گونه‌اي باشد كه بتوانند بخش زيادي از مسئوليت‌ها را به تنهايي برعهده گيرند. اهم اين قبيل مسئووليت‌ها عبارت‌اند از: تشخيص ناهنجاري‌هاي رفتاري، درمان فردي و گروهي، مشاوره و راهنمايي و بازآموزي.
روانسنجي
روان سنجي، گرايش سوم مجموعه روان شناسي است كه كمترين تعداد داوطلب و در عين حال كمترين تعداد پذيرش را دارا است. روان سنجي عمدتاً با آمار، شيوه‌هاي سنجش در آموزش و پرورش و یادگيري، ارزيابي‌هاي روانشناختي از طريق آزمونهاي رواني و شيوه‌هاي گزينش و سرند كردن در ارتباط است.كارشناس ارشد روانسنجي مي‌تواند به كار اجراي آزمونهاي رواني – تشخيصي، سنجش هوش، ويژگيهاي شخصيتي، آسيبهاي مغزي، عقب ماندگي‌هاي ذهني، ارزيابي در آموزش و پرورش، سازمان سنجش و داده‌پردازي مشغول گردد. يا به همراه يك تيم درمان در كلينيكهاي روان شناختي مشغول به كار گردد.
هدف از تحصيل در اين رشته، تربيت افرادي است كه با جنبه‌هاي نظري و كاربردي در زمينه‌هاي مربوط به اندازه‌گيري و ارزيابي خصوصيات مختلف افراد انساني و مهارتهاي او، آشنايي كافي داشته و توانايي بكارگيري آن را در موقعيت‌هاي شغلي در آموزش و پرورش داشته باشد. فارغ‌التحصيلان اين رشته با استفاده از تئوري كلاسيك اندازه‌گيري به سنجش ويژگيهاي پنهان افراد مي‌پردازند و از سويي ديگر با طراحي انواع آزمون‌ها (تحصيلي، هوش و استعداد، استخدامي و …) در سطوح وسيعي به سنجش آموزشي و تربيتي افراد مشغول‌اند. اجراي آزمونهاي رواني در امر تشخيص، همواره ياري رسان متخصصان بوده است.
با دارا بودن مدرک کارشناسي ارشد در گرايش هاي بالینی، عمومی و بالینی کودک و نوجوان، فرد مي تواند:
– پس از احراز شرايط لازم (ازجمله 800 ساعت کارآموزي در مراکز داراي مجوز رسمي، تاييديه از اساتيد رشته و …) و دريافت مجوز از سازمان نظام روانشناسي اقدام به تاسيس کلينيک مشاوره بنمايد.
– به عنوان کارشناس اين رشته در مراکز دولتي نظير بهزيستي- شهرداري- نيروي انتظامي- سازمان زندان ها- کانون اصلاح و تربيت و … در قسمت مربوطه جذب به کار شود.
– در واحدهاي کوچک دانشگاه آزاد و يا دوره هاي فراگير و يا موسسات آموزش عالي آزاد به عنوان مدرس فعاليت کند.
– در آموزش و پرورش به عنوان معلم و يا دبير در دروس مربوطه و يا به عنوان مشاور مدرسه جذب به کار شود.
– با اخذ مجوز از سازمان بهزيستي اقدام به تاسيس مهد کودک نمايد.
– با اخذ مجوز از سازمان بهزيستي اقدام به تاسيس سراي سالمندان نمايد.
– در کلينيک هاي درمان اعتياد به عنوان روانشناس مشغول به کار شوند (اشتغال در اين مراکز مستلزم تحصيل در گرايش روانشناسي باليني است و دارا بودن مدرک کارشناسي اين گرايش کافي است).
– در کلينيک هاي مشاوره اي به کارهاي درماني بپردازد
– با روانپزشکان در کلينيک هاي خصوصي ايشان همکاري کند (البته روانپزشکان مايل به همکاري با کارشناسان ارشد در گرايش هاي باليني و خانواده درماني هستند).
– در کلينيک هاي مشاوره و روان درماني کودک به کارهاي درماني مثل بازي درماني و … بپردازد (در اين مراکز تاکيد بيشتر روي کارشناسان ارشد با گرايش باليني کودک و نوجوان و باليني است).
علوم شناختي
يکي از دانشهاي نو است که در کنار نانوتکنولوژي، بيوتکنولوژي، فناوري اطلاعات مجموعه دانشهاي همگرا را که NBIC نام گرفته اند تشکيل مي دهند. اين رشته از زيرمجموعه هاي علم اعصاب ، روان شناسي، زبان شناسي، هوش مصنوعي و فلسفه ذهن تشکيل گرديده است و کاربرد وسيعي در رشته هاي فرعي مانند پزشکي، آموزش و پرورش، جامعه شناسي، سياست، علوم اطلاعات، ارتباطات و رسانه هاي گروهی، مهندسي پزشکي، مهندسی فرمان و کنترل و حتي علوم دفاعي و جنگ پيدا کرده است. از ديد علوم شناختي ذهن را ميتوان با تساهل همچون نوعي رايانه دانست. در رايانه اطلاعات توسط دستگاههاي ورودي مانند صفحه كليد يا مودم وارد سامانه مي‌شود و سپس عمليات متفاوتي برروي آن انجام مي‌گيرد. اطلاعات وارد شده را ميتوان در رايانه ذخيره و توسط نرم افزار پردازش كرد. نتيجه اين پردازش مي‌تواند به خروجي رايانه تبديل گردد.
حوزه هاي کاربردي علوم شناختي
بي ترديد از آنجا که حيات انسان و جامعه وابسته به کارکردهاي مغزي اوست، شناخت ما از مغز و ذهن مي تواند تأثير به سزايي بر همه ابعاد حيات انسان داشته باشد. در اين ميان هوش مصنوعي و ساخت رايانه هايي که بتواند وظايف انسان را انجام دهند، پزشکي و جبران آسيبهاي مغزي و شناختي، آموزش و پرورش، سلامت رواني و اجتماعي، سياست و افکار عمومي، امنيت و دفاع، اقتصاد و بهزيستي، مهندسي و رابطه انسان و فناوري از اهميت بيشتري برخوردارند. همه اين حوزه ها با علوم شناختي رابطه اي تنگاتنگ دارند و به همين دليل رشته هايي چون هوش مصنوعي، آموزش و پرورش شناختي، روان درماني شناختي، شناخت اجتماعي و روان شناسي سياسي، روان شناسي تحليل اطلاعات و رسانه هاي گروهي، علوم دفاعي شناختي، اقتصاد شناختي، مهندسي شناختي و غيره پديد آمده اند تا با استفاده از يافته هاي علوم شناختي در باره مغز و ذهن انسان، زمينه استفاده بهينه از اين وديعه الهي را فراهم ساخته، کاستيهاي آنرا جبران و از بروز خطاهاي ذهني انسان جلوگيري نمايند. در زير به برخي از اين حوزه هاي کاربردي مختصراً اشاره می شود:
مداخله تشخيصي و درماني
با استفاده از يافته هاي علوم شناختي ميتوان زمينه های بالقوه اختلالاتي مانند خوانش پريشی] و درخودماندگي را در كودكان از طريق تصوير برداري عصبي پيش بيني كرد و با انجام مداخله به موقع عصب شناختي و تصوير برداري مجدد از آن، از ترميم آن مطمئن گشت. اينگونه مداخلات عصب شناختي راه را براي معالجه بسياري از كاستيهاي عصبي باز مي كند و فصل جديدي را در علم اعصاب پديد خواهد آورد..
هوش مصنوعي
برخي از دانشمندان علوم شناختي پيش بيني مي كنند كه با كمك دانشمندان هوش مصنوعي بتوانند رايانه هايي بسازند كه ايده ها را درك كند و به پردازش معنايي بپردازد، رايانه هايي كه هوشهاي چندگانه را تشخيص دهند و به رفع ضعف فرد در يك هوش خاص كمك كنند، رايانه هايي كه بتوانند به معناي واقعي كلمه با انسان مكالمه كنند و درك متقابل داشته باشند.
ارتباط مغز و رايانه
(BCI) که ممکن است از طريق آن به صورت يک سويه و يا دو سويه بين رايانه و مغز اطلاعات مبادله گردد.
مطالعات BCI بيشتر بر روي ابزارهاي کاشته شده در مغز حيواناتي انجام شده است که دچار نقص حرکتي، بينايي و يا شنوايي بوده اند، ولي در سالهاي اخير در مورد انسانهايي که دچار نقص بينايي، شنوايي و يا حرکتي شده اند نيز کاشت ابزار صورت گرفته است. طراحي اين ابزارها بر اساس مطالعات علم اعصاب شناختي صورت مي گيرد. بر اين اساس، مغز با ابزاري که بتواند از نظر دريافت و ارسال سيگنالها به آن کمک کند سازگار مي‌شود و بدين ترتيب، اندامهاي مصنوعی از طريق ابزارهاي رايانه ای به نحوی کنترل مي‌شوند که گويی توسط مغز کنترل شده باشند. هدف نهايي BCI آن است که مغز به رايانه وصل شود، به طوری که بتوان قابليتهاي بيشتري را از آن انتظار داشت.
تقويت شناختي
تقويت شناختي به معناي ارتقاء توانمنديهاي مغز در زمينه کارکردهاي شناختي از جمله ادراک، توجه، هشياري، حافظه، تصميم‌گيري، تجزيه و تحليل، استدلال، تعادل خلقي و غيره مي‌باشد. تلاش محققين علوم شناختي و علم اعصاب شناختي اصالتاً متمرکز بر شناخت هرچه بيشتر کارکردهاي مغزي است، ولي در عين حال يافته هاي آنها در دسترس شاخه‌هاي ديگر علوم از جمله داروسازي، براي توليد داروهاي تقويت کننده توانمنديهاي فوق الذکر قرار مي‌گيرد. رشته‌هاي ديگر از جمله علوم رايانه، مهندسي پزشکي، سلولهاي بنيادي، الکترونيک، بيومکانيک، فناوري نانو و عصب شناختي رايانه ای همگي در صدد توليد مواد دارويي، وسايل و روشهايي هستند که بتواند، توانمنديهاي شناختی انسان را افزايش دهد.
تشخيص
عملكرد حوزه تشخيص در هوش مصنوعي ايجاد الگوريتمها و تكنيكهايي است كه بتواند تشخيص دهد آيا رفتار يك سيستم خاص بهنجار است يا خير. اگر سيستم به درستي كار نكند الگوريتم مذكور بايد قادر به تشخيص محل دقيق اختلال و نوع اختلال باشد.در اين حوزه مي توان از سيستمهاي خبره نام برد. اين سيستمها برنامه‌هايي است كه از دانش و مهارتهاي تحليلي يك يا چند انسان صاحب تخصص در يك حوزه خاص برخوردار مي‌باشد و از اطلاعات فوق براي حل مشكلات به‌وجود آمده استفاده مي‌كند. به‌عنوان مثال ميتوان از سيستمهاي خبره كه در تشخيص و درمان پزشكي به‌كار مي‌رود ياد كرد.
روباتها
روبات يك عامل مصنوعي الكترومكانيكي است كه ظاهر و حركاتش هدف و مقصود معيني را دنبال مي‌كند. روباتها را ميتوان براساس عملكردشان به دو گروه صنعتي و خانگي تقسيم كرد.
آموزش و پرورش شناختي
يافته هاي علوم شناختي تأثيرات عميقي را در سالهاي اخير بر آموزش و پرورش بر جاي گذاشته است به طوری که اميد آن مي رود که اثر بخشي اين نهاد کهن روز به روز ارتقا يابد. اينک کشورهاي پيشرفته پروژه هاي سنگيني را در زمينه کاربرد علوم شناختي در آموزش و پرورش در دست اجرا دارند و با تأسيس مدارس شناختي در حال تجربه اين رويکرد در آموزش و پرورش هستند
روان درماني شناختي
رشته روان درماني شناختي به عنوان رويکردي جديد در روان شناسي باليني و روان پزشکي توانسته است توفيقات قابل توجهي را در درمان اختلالات رفتاري و رواني به ارمغان آورد. از جمله توفيقات روان درماني شناختي، معالجه معتادين به مواد مخدر است، به طوری که موثر بودن اين رويکرد به خوبي به اثبات رسيده است. در ساير زمينه هاي اختلالات رواني نيز امروزه رويکرد شناختي چه به تنهايي و چه در تلفيق با فنون رفتار درماني يکي از شيوه هاي موثر روان درماني تلقي مي شود به طوري که نشان داده شده است اثر اين نوع معالجات ماندگارتر بوده، احتمال بازگشت مجدد بيماري کاهش مي يابد.
شناخت اجتماعي و روان شناسي سياسي
علوم شناختي به تحليل و درک رويدادهاي اجتماعي و رفتارهاي سياسي نيز کمک شايان توجهي مي کند. نحوه شکل گيري گروههاي اجتماعي و نقش شناخت در آن، درگيريهاي قومي، نژادي و مذهبي، نقش رهبران اجتماعي- سياسي و شخصيت آنها در رفتارهاي سياسي- اجتماعي، نقش شناخت، هويت اجتماعي، هيجان و نگرش در رفتارهاي اجتماعي و سياسي، افراط گرايي و مناقشات بين المللي همگي از موضوعات مورد علاقه روان شناسي سياسي و جامعه شناسي شناختي است.
روان شناسي تحليل اطلاعات و رسانه هاي گروهي
يکي از حوزه هاي کاربردي متأثر از يافته هاي علوم شناختي، روان شناسی تحليل اطلاعات و رسانه هاي گروهي است. روان شناسي شناختي در درک خطاهاي شناختي که منجر به تصميمات نادرست می گردد و نيز طراحي بهترين شيوه تأثير گذاری بر افکار عمومي به اين حوزه کمکهاي مهمي می رساند. دستگاههاي اطلاعاتي يکي از کاربران يافته هاي علوم شناختي برای تحليل اطلاعات هستند. رسانه هاي گروهي نيز براي جذب افکار عمومي و تأثيرگذاری بر آن از اصول روان شناسي شناختي بهره مي برند. زبان شناسي شناختي نيز در استفاده از استعاره هاي مناسب به اين حوزه کمک ارزشمندي انجام مي دهد.
روان شناسي تغيير ذهن
يکي از زمينه هاي جذاب در روابط فردي و جمعي مقوله تغيير ذهن است. چگونه ما مي توانيم در روابط شخصي و اجتماعي خود بر ديگران تأثير بگذاريم و اساساً تحول ذهني و فکري چگونه پديد مي آيد. اين موضوعي است که نظر دانشمندان علوم شناختي را به خود جلب کرده، به طراحی راهکارهايي براي تغيير ذهن خود و ديگران انجاميده است. روان شناسي شناختي و زبان شناسي شناختي به اين حوزه نيز کمک شايان توجهي مي کنند.
علوم دفاع شناختي
يافته هاي علوم شناختي در قلمروي دفاعي و امور امنيتي نيز ميدان فعاليت وسيعي کسب کرده است، به طوري که نيروهاي مسلح کشورهاي پيشرفته در کنار توسل به قدرت سخت از کاربرد قدرت نرم غافل نمانده با استفاده از يافته هاي علوم شناختي در جستجوي راهکارهاي عملي براي تأثير گذاري بر فکر و ذهن فرماندهان و نيروهاي مسلح رقيب و انحراف افکار ايشان هستند. همچنين کاربرد دقيق سلاح، پرهيز از خطاهای شناختي و نيز استفاده از دستورالعملهاي شناختي به منظور بالابردن ضريب دقت و صحت تصميمات نظامي، به ويژه در هنگام فوريتها از زمينه هايي است که علوم شناختي مي تواند کمک قابل توجهي به علوم دفاعي انجام دهد.
اقتصاد شناختي
يکي از مسايل مهم در اقتصاد و بازرگاني مقوله تصميم گيري و داوري است. تصميم گيري و عوامل موثر در آن موضوع مورد علاقه علوم شناختي به ويژه روان شناسي شناختي و زبان شناسي شناختي نيز مي باشد. اقتصاد شناختي در کنار نظريه هاي ديگر تصميم گيري همچون انتخاب عقلانی موسع يا محدود ، نظريه بازيها، نظريه پويايي سيستمها مي تواند به درک فرايند تصميم گيري در اقتصاد و بازرگاني کمک کند.
مهندسي شناختي
رابطه انسان و فناوري، به ويژه ماشين، موضوعي است که در مهندسي شناختي مورد مطالعه قرار مي گيرد. در اين زمينه راههاي بهبود فناوريها و ماشين آلات به نحوي که کاربرد آنها براي انسان مطلوب تر باشد و نيز بررسي خطاها و اشتباهاتي که در هنگام استفاده از آن، به ويژه در مراکز حساسی چون نيروگاهها، برجهاي فرودگاه وتاسيسات هسته اي ممکن است رخ دهد، از موضوعاتي است که مورد علاقه مهندسي شناختي است.
منابع اختصاصی
منابع پیشنهاد شده درباره دروس اختصاصی علوم شناختی بر اساس کتاب هایی که در پژوهشکده علوم شناختی تدریس می شود، پیشنهاد شده است.
اصول علوم شناختی:
علوم شناختی: مقدمه ای بر مطالعه ذهن، ﺟﻲ ﻓﺮﺩﻧﺒﺮﮒ، ﮔﻮﺭﺩﻥ ﺳﻴﻠﻮﺭﻣﻦ، ترجمه دکتر محسن افتاده حال و دیگران، موسسه آموزشی و تحقیقاتی صنایع دفاعی، مرکز آینده‌پژوهی علوم و فناوری دفاعی
روانشناسی شناختی:
روانشناسی شناختی، رابرت استرنبرگ، کمال خرازی، پژوهشکده علوم شناختی و انتشارات سمت
دانشگاه ها
رشته علوم شناختی در مقطع کارشناسی ارشد پژوهشکده علوم شناختی و دانشگاه فردوسی مشهد ارائه شده و در مقطع دکترا در سه گرایش در پژوهشکده علوم شناختی، در یک گرایش در مرکز مطالعه دانشهای بنیادین و در گرایش مدل سازی در دانشگاه شهید بهشتی ارائه میگردد.
————————————————————————————
پیروز باشید
