بهره وری و اهمیت آن:

از اوایل دهه 1970 بـهره وری یکی از مـهمترین مـوضوعاتی بوده است که در سطح سازمانها و در کشورها، توجه ویژه ای را به خود جلب کردهـ اسـت. مقدار و نرخ رشد بهره وری در هر کشور، تأثیر بسزایی بر سطح زندگی، تورّم،  بیکاری،  وضعیت اقتصادی جـامعه و رقـابت پذیری در سـطح جهانی دارد. در نظرسنجی که از مدیران صنایع آمریکا انجام شده ارتقاء بهره وری یکی از دو یا سه موضوع مـهم و جـدی اسـت که کشور با آن روبه روست.  (اکبری، 1389، 50).  تا اهمیت بهره وری و چگونگی ارتقاء آن در سطوح ملی، صـنعت، سـازمان و فـرد بخوبی شناخته نشود، بهره وری تحقق نخواهد یافت.  بهره وری آرمانهای ملی، اهداف صنعت،  سازمان و نـیازهای فـردی را به هم مرتبط می سازد. بهره وری منافع سرشاری برای یک ملت، صننعت،  شرکت و افراد بـه هـمراه خـواهد آورد. شکوفایی اقتصاد یک کشور در گرو بهره وری بالای منابع آن است به عبارت دیگر بهره وری تـرکیبی دقـیق و بهینه از تمام منابع انسانی و مادی موجود در یک کشور است.  از اینرو تا مفهوم بهره وری بـه درسـتی مـشخص و درک نشود و شیوه های به کارگیری و بهبود آن شناسایی نگردد،  بی گمان به درستی نمی توان از آن بهره جست. بهره وری از جـمله مـفاهیمی است که به سادگی و درستی درک نمی شود. علمای علم اقتصاد و مدیریت آن را به گـونه ای مـتفاوت تـعریف کرده اند. بهره وری در گسترده ترین مفهوم بعنوان یک نسبت ریاضی «ستانده به داده»مطرح گردیده است. فزون بر این، بـهره وری بـعنوان یک رابـطه بین منابع و عوامل به کار گرفته شده و نتایج حاصله نیز تعریف شده اسـت. امـّا مگررا مفهوم تولید به غلط بجای مفهوم بهره وری به کار رفته است. بهره وری تولید نیست. بهره وری تـنها بـه معنی خارج شدن محصول از خط تولید بدون توجه به کیفیت، هزینه و شـیوه تـولید آن نیست.  بهره وری سنجش هزینه منابع تولید نـیست و بـالاخره بـهره وری و عملکرد یکی نیستند،  گرچه بهره وری با تمام مـفاهیم فـوق مرتبط است پس باید پرسید بهره وری با تمام مفاهیم فوق مرتبط است پس باید پرسـید بـهره وری واقعا چیست؟(غفاری، 1372، 54). امروزه اهمیت بـهره وری و لزومـ بررسی آنـ بـا تـوجه به گسترش سطوح رقابت، پیچیدگی تـکنولوژی، تـنوع سلیقه ها،  کمبود منابع، و سرعت تبادل اطلاعات بر کسی پوشیده نیست. بهره وری واژهـ ای اسـت که هم در سطح کلان و هم در سطح خرد مـطرح است و طیفیی از بهره وری جـهانی تـا بهره وری فردی را شامل می شود. عـلیرغم اهـمیت و گستردگی بهره وری، مفهوم بهره وری برای بسیاری از مدیران مشخص و روشن نیست. و غالبا آنرا بـه دیدگـاههای ذهنی خود محدود می کنند هـمانطور که سـینک اظـهار داشته است بـا اینـکه بهره وری متداولترین بحث مـحافل مـدیریتی عصر حاضر محسوب می شود امّا متأسفانه کمتر از هر موضوع دیگر به مفهوم آن پی بـرده شـده است. (الوانی و احمدی، 1380، 1)به بیان دیگـر جـایگاه و اهمیت بـهره وری در دنـیای فـرا صنعتی امروزی به حـدی گسترش یافته که آنرا مترادف با خردگرایی سازمان (رفتار عقلایی سازمان )دانسته و اساسا مدیریت را دانش افـزایش بـهره وری و استفاده از منابع و امکانات موجود به مـنظور نـیل بـه اهـداف تـعیین شده معرفی مـی نماید. (ابـطحی و کاظمی، 1379،642). امّا بهره وری چیست؟بهره وری عبارت است از رابطه بین مقدار تولید که در مدت معینی به دست آمده ومقدار کل عـواملی که در جـریان تـولید به مصرف رسیده اند. به عبارت دیگر رابـطه بـین داده و سـتانده را بـهره وری گـویند. هـنگامی که این رابطه با سطح بهره وری در دوره مبنا مورد مقایسه قرار می گیرد، شاخص بهره وری حاصل می گردد. بهره وری را می توان در سطوح مختلفی از سطح کلان تا سطح خرد،  اندازه گیری نمود. براین اساس بهره وری ملی، بـخشی، صنعت و شرکت مطرح می گردد.  شاخصهای بهره وری را چهار نوع تقسیم بندی می نمایند:

1-شاخص بهره وری جزیی 2-شاخص بهره وری کل 3-شاخص بهره وری کل عوامل 4-شاخص بهره وری جامع

بهره وری در دنیای امروز به یکی از بزرگترین اهداف سازمانها و مؤسسات تـبدیل شـده است و افزایش سطح آن ضامن رشد و بقاء سازمانهای پیشرو می باشد. (بهارستان، 1386، 3).  امروزه بهره وری بعنوان یک فرهنگ و نگرش به کار و زندگی مطرح شده است و بهبود آن منشأ توسعه اقتصادی است(صدیقیانی و همکاران، 1382،  24-30).  می توان گـفت: بـهره وری از مفاهیم توسعه یافته در قرن بیستم است و مسلما در قرن حاضر تمام کشورها اعم از صنعتی و غیرصنعتی از کاربرد آن، در ابعاد مختلف موضوعات فنی و اجتماعی گریزناپذیرند.   (جمشیدیان، 1380،  6-8)بـهره وری فـقط بعنوان عاملی جهت رشد اقـتصادی بـه حساب نمی آید، بلکه در درجه نخست بعنوان مکتبی مطرح است که همواره سعی در بهبود وضع موجود را دارد. بر مبنای این دیدگاه، انسان می تواند فعّالیتها و وظایفش را هر روز بهتر از قـبل انـجام دهد که اصل راهنمای این تـفکر و حـرکت،  ایمان راسخ به پیشرفت انسانها است.  گرایش عمومی در بهره وری حول محور انسان و ارتقاء دانش و توانایی های انسانی،  انگیزش و خلاقیتهای او و بهبود وضعیت روانی فیزیکی محیط کار و به طور کلی توسعه کمی و کیفی منابع انسانی فـعال و خـلاق متمرکز می باشد. امروزه بهره وری فراتر از یک معیار ارزیابی، بعنوان یک فرهنگ نگرش به کار و زندگی مطرح شده و ارتقاء آن منشأ توسعه در ابعاد مختلف است.  بهره وری چگونگی کارایی نیروی کار، سرمایه و دیگر منابع یک سازمان را اندازه گیری می کند.  مـعنای رشـد بهره وری، افـزایش نسبت ستانده ها به داده ها یا عوامل تولید است.  بر مبنای نگاه مدیران،  بهره وری همه جنبه های سازمانی را که در کارکرد مؤثر سـازمان اهمیت دارند، شامل می شود.  این رویکرد شامل کارایی و اثربخشی، کیفیت محصولات، رضایت ذینفعان و مـانند آن اسـت.  در هـمه کشورها اعم از توسعه یافته و یا در حال توسعه منبع اصلی رشد اقتصادی افزایش بهره وری است و تمام فعّالیتهای انسانی از بـهبود بـهره وری منتفع می گردد.  بهره وری برای هر کشور و سازمانی ضروری بوده و اساس رشد اقتصادی اسـت. بـهره وری، تـولید ناخالص داخلی را افزایش داده،  رقابت پذیری را بیشتر نموده، و در نهایت باعث زندگی بهتر می شود. جوهر افزایش و بهبود بـهره وری به دلیل محدودیت فیزیکی انسانها در کار هوشمندانه و آگاهانه است،  نه کار سخت تر، کلید افزایش بهره وری در کیفیت نـیروی کار،  بهبود مدیریت، شرایط مـطلوب کار و افـزایش مداوم کیفیت تولید محصول است.  اهمیت ارتقای سطح بهره وری در فرایند توسعه اقتصادی هر کشور بر همگان روشن است و امروزه با توجه به رشد جمعیت،  کمیابی منابع و گسترش رقابت در بازرهای جهانی،  اسـتفاده بهینه و کارآمد از منابع و در واقع افزایش بهره وری منابع از اهمیت بسزایی برخوردار شده است. (ملکی و همکاران، 1384، 82)

جان کندریک یکی از نویسندگان معاصر و مشهور در موضوع بهره وری در بیان اهمیت بهره وری چنین اظهار داشته است، «در شرکتها و سازمانهایی کهـ بـهره وری آنها از متوسط بهره وری صنعت بالاتر باشد، معمولا از حاشیه سود بالاتری برخوردارند،  همچنین اگر بهره وری شرکتی سریعتر از بهره وری رقبایش افزایش یابد، حاشیه سود آن شرکت نیز افزایش خواهد یافت. بر عکس، سازمانهایی که بـهره وریشان پایینـتر از متوسط شاخص بهره وری در صنعت باشد و نرخ بهره وریشان کمتر از شرکتهای رقیب رشد یابد، نهایتا در بلند مدّت ورشکست خواهند شد»و در نهایت می توان پنج دلیل زیر را برای اهمیت بهره وری ذکر کرد: 1-هر روز بازار جهانی شـاهد شـدید و گسترده تر شدن رقابتها است.

2-زیر بنای اقتصادی و اجتماعی در کشورها نیاز به خلق سرمایه به وسیله صنایع کارا و همچنین هدایت مؤثر منابع در بخشهای دولتی را دارد

3-تقلیل آثار تورم در شئون مختلف زندگی در گرو اسـتفاده از کالا و خـدمات اسـت

4-شرایط اقتصادی و اجتماعی بشر و صـلح جـهانی بـر استفاده مؤثر از منابع متکی است

5-کشورهای صنعتی قدیم ناگزیر باید با کشورهایی که اخیرا به جرگه آنها پیوسته اند به رقابت بپردازند (عـالم تـبریزی، 1372، 71). 

3-تـعاریف و تاریخچه بهره وری و اصطلاحات مرتبط با آن

واژه بهره وری ابتدا تـوسط شـخصی به نام فانسواکنه که ریاضیدان و اقتصاددان بود، طی سالهای 1694- 1744 بکار برده شد.  او با جدول اقتصادی، اقتدار هر دولتی را منوط بـه افـزایش بـهره وری در بخش کشاورزی می دانست(بوکارت، 1990،  89،  53).  آدام اسمیت نیز در کتاب معروف ثروت مـلل خود به این مهم توجه داشته، و دارایی یک ملت را نه در اندوخته طلا و جواهرات بلکه در دستاورهای آنان می داند.   امروزه هیچ کشـور و سـازمانی را نـمی توان یافت که رمز موفقیت خود را در ارتقای بهره وری و کیفیت نداند، ازهمین رو بایستی تـعریف دقـیقی از بهره وری و مؤلفه های گوناگون آن در اختیار داشت تا بتوان تمهیدات لازم برای ارتقا کیفیت و بهره وری را فراهم آورد(هولزر و کالاهـان، 1998).  بـطور رسـمی و برای نخستین بار، لغت بهره وری توسط فردی به نام کوییزنی در سال 1766 مـیلادی در مـقاله ای بـه کار برده شد(سومانث، 1998). و در ده سال بعد مفهوم بهره وری توسط آدام اسمیت در کتاب پژوهشی در ماهیت و ثروت مـلل در سـال 1776 تـحت عنوان تقسیم کار بعنوان کلید افزایش کارایی مطرح شد. (اسمیت، 1937).  بیش از یک قرن بعد یعنی در سال 1883 میلادی شـخص دیگـری به لیتر بهره وری را قدرت و توانایی تولید کردن تعریف کرد و در واقع اشتیاق به تولید کردن را هـمان بـهره وری دانـست.  از اوایل قرن بیستم این لغت دارای مفهوم دقیق تری شد و برای اولین بار در تعریف آن ارتباط بین ستانده و داده مطرح شـد. در سـال 1900 میلادی ارلی بهره وری را ارتباط بین بازده و وسایل کار به کار رفته برای تولید بازده تعریف کرد. (ابـطحی و کاظـمی، 1385، 12). در سـال 1911 آلبرت آفتالیون بهره وری را چنین تعریف کرد: بهره وری ارتباط بین خروجی و عوامل بکار رفته برای تولید این خـروجی اسـت. در سال 1962 فابریکنت تعریف جدیدی از بهره وری را ارایه کرد، او بهره وری را همیشه نسبت بازده بین نـهاده و سـتانده خـواند.  در سال 1976 استیگل بهره وری را چنین تعریف کرد: بهره وری نسبت میان بازده مرتبط به عملیات تولیدی مشخص و مـعین در مـقایسه بـا نهاده های مصرف شده می باشد. (زندیه، 1382، 62).  و بالاخره شخصیتهای حقیقی و حقوقی و سازمانهای مهم بـین المللی تـعاریفی از بهره وری به شرح زیر مطرح ساختند: نخستین سازمانهای مرتبط با بهره وری بعد از جنگ جهانی دوم ابتدا در اروپا با عـنوان آژانـس بهره وری اروپایی و سپس در آسیا در کشور ژاپن با عنوان سازمان بهره وری آسیایی در سال 1995، و سپس در هـند، شـورای ملی بهره وری در سال 1955 تأسیس شد، سپس بـه هـمین تـرتیب دیگر کشورهای آسیایی مراکز بهره وری خود را طـی پانـزده سال گذشته تأسیس کردند(وافی نجار، 1385، 230).  سازمان همکاری اقتصادی اروپا در دهه شصت میلادی بـه شـدت درگیر در توسعه و ترویج اندیشه بـهره وری بـود، در دهه شـصت نـیز بـسیاری از کشورها آسیایی و اروپایی، مراکز و شوراهای بهره وری ایجـاد کردنـد.  بهره وری در آمریکا عملا از سال 1970 شکل گرفت و اولین کمیسیون بهره وری در این سال در این کشور تشکیل شـد.  بـعنوان هسته مرکزی حرکت بهره وری در بخش خـصوصی در ژاپن با این شعار در سال 1955 «مـرکز بـهره وری ژاپن»تأسیس شد: دیدگاه بنیادین بـهره وری شـامل احترام به مردم، به منظور ترویج و پیشبرد رفاه انسانی خواهد بود.  هنگام آغـاز جـنبش بهره وری در ژاپن، به منظور تبلور انـدیشه ها و اهـداف و بـعنوان پایه ای برای پیشـبرد آن سـه اصل برای آن بنیان گـذاری شـد:

1-بهبود بهره وری در نهایت موجب افزایش امکان اشتغال می شود. 

2-مدیریت و کارگران روشهای عملی بهبود بـهره وری را مـورد مطالعه قرار خواهند داد،  در این زمینه به بـحث و مـذاکره خواهند پرداخـت. 

3-نـتایج حـاصل از بهبود بهره وری منتشر و تـوزیع خواهد شد و همگان از آن منتفع خواهند گردید. 

در آوریل 1961، نمایندگان هشت کشور آسیایی در مانیل ملاقات کردند و به مـنظور تـأسیس سازمان بهره وری آسیایی به توافق رسـیدند.  هـشت کشـور مـزبور عـبارت بودند از:کره، جمهوری چـین، فـیلیپین، هند،  تایلند، پاکستان نپال و ژاپن. امروزه کشورهای عضو به 16 رسیده که عبارتند از:بنگلادش، جمهوری چین،  فیجی، هنگ کنـگ، نـپال، انـدونزی، ایران، ژاپن، کره،  مالزی، پاکستان، فیلیپین، سنگاپور، سریلانکا، هند،  تـایلند، این کشـورها هـمه دارای سـازمان مـلی بـهره وری می باشند.  سازمان ملی بهره وری ایران نیز در سال 1370 تشکیل گردید.  نهضت بهره وری بیشتر یک حرکت فرهنگی است تا اقتصادی و فنی، و باید نظیر کشور ژاپن جز فرهنگ ملی درآید و مردمان را با تمام وجـود خود درک و احساس کنند و در افزایش آن بکوشند.  ایران از زمان تأسیس سازمان بهره وری آسیایی تا قبل از وقوع انقلاب اسلامی ایران در بهمن ماه 1357 عضو بوده است.  عضویت ایران در سال 1979 به حالت تعلیق در آمد امّا از سال 1363 با تـصویب مـجلس شورای اسلامی دوباره به عضویت آن سازمان در آمد.   سپس سازمان بهره وری ملی ایران در سال 1364 وابسته به وزارت صنایع سنگین تأسیس شد.  سازمان ملی بهره وری ایران بعدا به وزارت صنایع و در سال 1377 به سازمان امور اداری و اسـتخدامی مـلحق شد.   سازمان بهره وری ملی ایران بیشتر به دنبال کار فرهنگی در اشاعه و تریوج فرهنگ بهره وری در سطوح مختلف جامعه بوده است و تا به حال 5 کنگره ملی در زمـینه بـهره وری برگزار کرده است(ابطحی و کاظـمی 1385، 12).  دو مـؤلفه اصلی بهره وری عبارتند از:

کارایی: در واقع نسبتی است که برخی از جنبه های عملکرد واحدها را با هزینه هایی که بر انجام آن عملکرد متحمل شده مقایسه می کند

اثر بخشی: به مـعنی هـدایت منابع به سوی اهـدافی کهـ ارزشمندترند. برای مثال تمرکز روی نتایج؛انجام کار صحیح در زمان صحیح؛ کسب اهداف کوتاه مدت و بلند مدت می باشد.  (ماهنامه پلیس، 1385، 3)

برای دستیابی به بهره وری توجه توامان به کارایی و اثربخشی لازم است باید توجه داشت، که اثـربخشی یکی از مـهمترین شاخصهای ارزیابی عملکرد بخش عمومی و دولتی می باشد(برمن، 1998).