معرفي كتاب آشنایی با زبان خاک و خشت – معماری سنتی در ایران

دپارتمان آموزش مجازي  و توسعه مطالعات شركت با رويكرد فرهنگ سازي كتاب و كتاب خواني اقدام به معرفي اين كتاب جهت آگاهي علاقه مندان به مطالعه ي آن از سر فصل ها و محتويات نموده است. از كاربران گرامي خواهشمند است در صورت مطالعه ي اين كتاب نظرات خود را جهت آگاهي مابقي اعضا از كفيت و مطالب آن در همين صفحه منتشر نمائيد.
نویسنده :
سعید وزیری
ویراستار :
نوید روهنده
طراح جلد :
حمیدرضا اسفنجانی
♦ موضوع :
ساختمان های خشتی
معماری ایرانی – طرح و نقشه
معماری ایرانی – اصطلاح ها و تعبیرها
♦ زبان کتاب :
فارسی
♦ توضیح تکمیلی :
کتاب «آشنایی با زبان خاک و خشت» که حاصل کوله‌باری از سال‌ها تجربه و قلم‌فرسایی «سعید وزیری» است و با هدف پیوند دادن ادبیات و معماری سنتی ایرانی نگاشته شده اینک آماده‌ی ارائه به دوستاران و علاقه‌مندان فرهنگ‌ این مرز و بوم است.
سعید وزیری که خود این کتاب را ثمره‌ی سال‌ها تجربه و کار فرهنگی خود می‌داند می‌گوید:
« این کتاب می‌تواند در بهره‌ی نخست ما را با معماری سنتی، فلسفه‌ی معماری و در تمام زمینه‌های آن آشنا کند از این جهت کتابی است فرهنگی و میراثی؛ از سویی ما را با شیوه‌‌‌ی سازه‌های معماری آشنا می‌کند از این‌رو باید آن‌را برای دانشجویانِ معماری مفید دانست. در پایان دانشجویان ادبیات می‌توانند با اصطلاحات معماری که در شعر شاعران ایرانی از سده‌ی سوم تا کنون آمده است آشنا شوند.»
سعید وزیری که خود زیر سقف گنبدی یکی از خانه‌های روستایی ورامین به دنیا آمده، به یاد و به احترام «پدر» و تمام افراد خانواده‌ای که به گونه‌ای با خاک (بنّایی) امرار معاش می‌کردند این بار اثری متمایز را به جامعه‌ی فرهنگی کشور عرضه کرده است؛ او خود در این باره می‌گوید:
« معماری سنّتی جانی دارد که به آن زنده است و تا وقتی انسان باشد این معماری پابرجاست اما از آنجا که من خود در روستا به‌دنیا آمده‌ام و در زیر سقف‌های گنبدی و یا پوشش خفته و راسته به جستجوی کسی و یا چیزی بودم که نمی‌دانستم چیست؟ اکنون پس از 53 سال کار فرهنگی، تدریس، پژوهش و قلم‌زنی می‌خواهم از دهلیز باورها و اندیشه‌های خردگرایانه بگذرم؛ اما فکر می‌کنم هنوز کودکی هستم که به سقفی خشتی و گنبدی خیره شده‌ام و یکی‌یکی خشت‌ها را که به دور خود می‌گردند ‌می‌شمارم و آنقدر آنها را دنبال می‌کنم تا به روزنه‌ای برسم که از آن سبدی آویزان است و در آن میوه‌هایی است که من به آن دسترسی ندارم. من در معماری سنتی به‌دنبال ذهن جستجوگری هستم که هنوز راه به‌جایی نبرده است اما نااُمید نیستم و به‌همین وهان [علت] دست به پژوهشی زدم که فلسفه، شعر، هنر و صنعت را که از خاک و آب برآمده‌اند باهم آشتی می‌دهد. از این‌رو پژوهش حاضر هم به‌کار دانشجویان رشته‌ی معماری می‌آید و هم برای دانشجویان رشته‌ی ادبیات کارایی دارد.»
این کتاب پژوهشی در 400 صفحه و در دو دفتر نگاشته شده است. دفتر اول این کتاب که نام «درآمدی بر آشنایی با زبان خاک و خشت» را به خود گرفته در 7 فصل به رشته‌ی تحریر درآمده که این فصول به ترتیب عبارتند از:
فصل اول: ساختمان‌های آبی
فصل دوم: ساختمان‌های کنار جاده‌ای
فصل سوم: ساختمان‌های آرامگاهی
فصل چهار: ساختمان‌های مذهبی، آئینی
فصل پنجم: ساختمان‌های عمومی
فصل ششم: ساختمان‌های مسکونی
فصل هفتم: آشنایی با مصالح و برخی از اصطلاحات معماری (در شعر و ادب فارسی)
دفتر دوم این کتاب «معماری و ادبیات» نام دارد که در آن واژه‌نامه و اصطلاحات معماری به گونه‌ای تخصصی و موشکافنه مورد نقد و بررسی قرار می‌گیرد.
در فصل اول این کتاب (ساختمان‌های آبی) مواردی چون:
1) آب‌انبار
2) برکه
3) آب‌دان، آبگیر
4) آبشتنگاه (مبرز)
5) آسیاب
6) پل و راه
7) مَنگُل و ناسمان
8) سد (بند) و انواع آن
9) قنات
10) گرمابه و
11) یخچال مورد تحلیل و بررسی قرار می‌گیرد.
در فصل دوم (ساختمان‌های کنار جاده‌ای) به:
1) رباط (ربات)
2) خان
3) کاربات
4) سابات
5) دسکره (میهمان‌خانه)
6) دارالضیافه یا دارالغربا
7) بادگیر
8) مناره و میل در جاده‌های ایران و
9) گلدسته اشاره شده است.
در فصل سوم (ساختمان‌های آرامگاهی):
از کُلمبه تا برج‌های آرامگاهی، طرح برج‌ها، پوشش سقف، طرح‌های ساختمانی و مصالح، نقشه و طرح امامزاده‌ها مورد تجزیه و موشکافی قرار می‌گیرد.
در فصل چهارم (ساختمان‌های مذهبی، آئینی):
ساختمان‌های مذهبی مثل مسجد (مزگت) و سقاخانه مورد گفتگو قرار گرفته است.
در فصل پنجم به ساختمان‌های عمومی مثل: 1) دیر 2) دژ، قلعه، ور 3) خانقاه 4) زورخانه و 5) کوره پرداخته شده
در فصل ششم: ساختمان‌های مسکونی و پیشینه‌ی خانه‌سازی و معماری صخره‌ای کندوکاو می‌شود و ساختمان‌های سنگی در دوره‌ی هخامنشیان؛ معماری در دوره‌ی اشکانیان ، معماری ساسانی و طاق کسری مورد بررسی قرار می‌گیرد.
و در فصل هفتم: آشنایی با مصالح و برخی از اصطلاحات معماری مثل 1) گچ 2) آهک 3) ساروج 4) خمیر آهک 5) گل حرامزاده 6) خاک و خشت و همچنین مواردی چون:
پیشینه‌ی دیوارسازی، انواع دیوارهای گلی، طاق (تاق) ، انواع پوشش سقف در بناهای ایرانی، پوشش‌های قابی یا چوبی، سقف‌های قوسی، پوشش ضربی به شیوه اِسپَر سرخود، چگونگی پوشش طاق‌های خفته و راسته، طاق‌های گهواره‌ای ؛ طاق‌های گنبدی، طاق فیل‌پوش؛ گنبد، گونه‌های آسمانه، روش طاق‌زنی بدون قالب‌بندی، سیستم گوشوار؛ سقف فانوسی، طاق ضربی یا پَر و طاق‌های رومی مورد نقد و بررسی قرار می‌گیرد.
کتاب «آشنایی با زبان خاک و خشت» این‌گونه آغاز می‌شود:
در بهار بود که روستاگردی‌مان را آغاز کردیم؛ با دوستی که خاکی بود، جانِ خاک را می‌شناخت و باور داشت که نباید بگذاریم خاک جان دهد. او به زنده بودن خاک ایمان داشت. وقتی از کنارِ کریوه‌های فراموش شده‌ی ونیه (مونیه) می‌گذشتیم برایم گفت: «اگر خاک نباشد زندگی نیست». او می‌گفت: «در سراسر جهان خاکی، نمی‌توان دو متر مربع خاک پیدا کرد که ویژگی دو متر مربع خاک دیگر را داشته باشد، گرچه به نظر می‌آید که همه‌ی خاک‌ها همانند‌اند». با شگفتی به حرف‌هایش گوش می‌دادم، به نظرم آمد که او به خاک عشق می‌ورزد. با این‌که می‌دانستم نه قطعه زمینی در روستایی دارد که در آن بذری بیفشاند و نه چند وجب زمینی که در آن سرپناهی برای خود بسازد، تا بتواند بگوید چهار دیواری و اختیاری. می‌گفت: «وقتی که با زبان خاک‌های شور آشنا شدم نگاهم به هستی جهان، به نظام هستی، دگرگون شد.»……..