شکل گیری تمدن های اوّلیه در جهان همواره با وقوع جنگ همراه بوده است، در طول تاریخ انسان ها از طریق پناه گرفتن در غارها، ساخت جوشن و سپر، ایجاد برج و بارو و قلعه های محکم و مرتفع، حفر خندق برای حفظ جان و تامین امنیّت گروهی با هدف پیشگیری از حملات غافلگیرانه دشمن اقدام نموده اند، ‌ دیوارهای دفاعی و خاکریزهای متعلق به آغاز سکونت انسان در ایران هنوز برجاست و شکل آنها به موازات پیشرفت سلاح های تهاجمی و تدافعی در هر دوره تاریخی تکامل یافته است.

  تفکر ساخت و احداث دیوارها و خطوط و دژهای دفاعی از قدیم الایّام به عنوان یک اقدام دفاعی با هدف سد کردن و ایجاد مانع در مسیر تهاجم دشمن و ممانعت از مواجه شدن با حملات غافلگیرانه مورد توجه دولت های مختلف بوده و علیرغم تغییر و تکامل سلاح ها و روش های تهاجمی، کماکان با تغییر شکل و کاربری آن ها متناسب با نوع تهدیدات به شکل های دیگری همانند تونل ها، ‌ پناهگاه های چندمنظوره، سازه های امن زیرزمینی، دیوارها و موانع دفاعی الکترونیکی در ملاحظات دفاعی کشورها مورد توجه خاص قرار دارند.

  از جمله مشهورترین دیوارها و دژهای دفاعی احداث شده در طول تاریخ بشری می توان دیوار چین(دیوار چین به طول 2415 کیلومتر در سال 364 قبل از میلاد احداث گردیده است)، سد ذوالقرنین، دیوار گرگان (دیوار دفاعی گرگان بزرگ ترین دیوار دفاعی جهان، بعد از دیوار چین می باشد و همزمان با دیوار چین بنا شده است)، دیوار آتلانتیک (دیوار آتلانتیک، استحکامات ساحلی بود که توسط رایش سوم برای جلوگیری از تهاجم نیروهای متفقین درجنگ جهانی دوم احداث گردید)، دیوار آنتونین، ‌ دیوار اورلئان، دیوار صلح بلفاست، دیوار برلین، دیوار لیما، دیوار ماژینو (دیوار ماژینو در مرز فرانسه و آلمان در سال 1930 الی 1935 به طول 400 مایل جهت جلوگیری از تهاجم آلمان به سرزمین فرانسه احداث گردید)، دیوار زیگفرید، دیوار مراکش، دیوار ویتنام، دیوار لندن، دیوار کرملین، دیوار بارلو، دیوار اورشلیم و … را نام برد.

  سرزمین گسترده ایران باستان که ایران کنونی بخشی از آن است، به علت موقعیت جغرافیایی که میان دو جلگه آباد بین النهرین و پنجاب سند قرار گرفته بود مانند پلی بود که طوایف مهاجم به طرف شرق یا غرب مجبور می شدند از آن عبور کنند زندگی در چنین وضعیت جغرافیایی و محیط ناامن، ایرانیان را وادار نمود تا همواره به منظور در امان ماندن از تجاوز متجاوزین، خانه های مسکونی خود را به شکل دژ کوچکی بسازند بنابراین به هر جای این سرزمین نگاه کنید، قلعه، برج، بارو، ارگ، کهندژ، دربند، خندق و دروازه و نظایر آن ها از ناامنی محیط زندگی و توجه و تدبیر آگاهانه ایرانیان به ملاحظات دفاعی حکایت دارد. ساخت بناهای گروهی حصاردار در ایران با طرح ها و نقشه های گوناگون از سه هزار سال پیش شناخته شده است، حصار سیلک در کاشان، قلعه حسنلو در ارومیه، تورنگ در گرگان ، تپه حصار در دامغان، نوشیجان تپه بین همدان و ملایر ، ‌ قلعه بلورآباد در شهرستان خوی و … از نمونه های آن می باشد.

  ساخت اسب چوبی تروا توسط اودیسیوس یکی از افراد زیرک و هوشمند یونانی در سال 212 قبل از میلاد ، پس از نومیدی سربازان از تسخیر (سیراکیوز) نیز یکی از اقدامات تاریخی دفاع غیرعامل می باشد به گونه ای که امروزه از اسب چوبی تروا به عنوان سمبل و نماد فریب یاد می شود.

  اعراب بادیه نشین مانند سایر اقوام چادرنشین با حصار و بناهای دایمی میانه ای نداشتند، وجود مبارک پیامبر اسلام (ص) به مدیریت نظامی مفهومی واقعی بخشید و از انواع روش ها و تاکتیک های جنگی و بهره گیری موثر از زمان، مکان و موقعیت مناسب در غزوات برای رویارویی با دشمن و شکست آن ها استفاده می کرد از جمله روش های مورد استفاده در جنگ های تهاجمی و تدافعی صدر اسلام بهره گیری از شیوه های دفاعی غیرعامل بود که به شکل های مختلف در غزوات و سرایا مورد توجه قرار می گرفت.

  پیامبر اکرم (ص) در نخستین نبردی که علیه دشمن در بدر انجام داد در پاسخ به پرسش حباب بن منذر در خصوص مشروعیت فریب دشمن در جنگ فرمودند (الحرب الخدعه)، جنگ یعنی خدعه و فریب.

  حضرت علی (ع) در مکان یابی صحیح و استفاده از زره و گماردن دیده بان جهت اعلام خبر، رهنمودهای ارزنده ای به شرح زیر دارند:

  آن گاه که در میدان جنگ رویاروی دشمن قرار گرفتید، قرارگاه شما باید در دامنه کوه ها، تپه ها و یا در کنار نهرها باشد تا پوشش و حفاظ شما گردد و شما را از دشمن نگهبانی کند و باید جنگ را از یک سو و یا حداکثر از دو سو با دشمن داشته باشید و قسمت های دیگر تکیه بر موانع طبیعی داشته باشد تا دشمن قدرت نفوذ نداشته باشد.

  و اکملوا السلامه (زره خویش را کامل کنید) و در جای دیگر می فرماید زره پوشیده ها را در پیشاپیش لشگر قرار دهید و آن ها که کلاه خود ندارند در پشت سر قرار گیرند (نهج البلاغه خطبه 124).

  مراقبان، ‌ نگاهبانان و خبرگیرانی در قلعه کوه ها قرار دهید و… بدانید آن ها که در پیشاپیش سپاه حرکت می کنند چشمان لشگرند.

  بهره ‌ برداری از استتار و اختفاء جهت مخفی و پنهان ‌ سازی گرچه به قدمت طول تاریخ بشری می ‌ باشد ولی اهمیت آن در طول جنگ جهانی اوّل به علت ورود هواپیماهای شناسایی و عکس ‌ برداری هوایی و افزایش تدریجی دقت تسلیحات آفندی، مورد توجه جدی قرار گرفت.

  تا سال (1900) اکثر ارتشهای دنیا از یونیفورم و لباس ‌ های نظامی رنگی استفاده می ‌ نمودند، برای مثال ارتش فرانسه در شروع جنگ جهانی اول از لباسهای رنگی (کت آبی و شلوار قرمز) استفاده می ‌ نمود که پس از پی بردن به اهمیت استتار و نقش ارزنده آن در کاهش آسیب ‌ پذیری ‌ ها و تلفات، لباس ‌ های نظامی به رنگ استتار خاکی و یا سبز، قهوه ‌ ای و یا ترکیبی از آنها درآمد و این موضوع به تدریج در سایر کشورهای دنیا رایج گردید.

  واژه انگلیسی استتار (Camuflage) از لغت فرانسوی (Camoufler) به معنی آرایش نمودن اقتباس گردیده و در سال (1917) وارد زبان انگلیسی گردید.

  ارتش شوروی سابق برای هماهنگ نمودن برنامه های فریب و نیرنگ و اقدامات پدافند غیرعامل در برابر تهدیدات آمریکا، در سر فرماندهی کل ارتش شوروی واحد ویژه ای را برای مدیریت و اجرای برنامه های دفاع غیرعامل به نام (ماسکیروفکا) تاسیس نمود و در طول سال های 1960 الی 1983 اقدامات عمده ای از قبیل آسیب ناپذیر نمودن منابع و مراکز حیاتی و حساس خود را در برابر تهاجمات احتمالی ‌ ، احداث پناهگاه های عمیق زیرزمینی برای مردم و هیات حاکمه سیاسی، ‌ نگهداری قطعات یدکی و بحرانی در پناهگاه های مستحکم زیرزمینی، احداث شیلترهای ضد بمب و ساخت ماکت های فریب تجهیزات و تسلیحات سازمانی، ایجاد مراکز فرماندهی و کنترل متحرک و طراحی ریل های متحرک جهت موشک های قاره پیمای (SS-X-24) ، ‌ ارسال اطلاعات دروغین، عایق سازی و استفاده از رنگ ها و اقلام جاذب حرارتی و راداری و … نمود.

  اگر اقدامات پدافندغیرعامل را در سیر تاریخی مورد مطالعه، اقدامات پیشگیرانه ملل مختلف با هدف حفظ جان، ‌ ادامه حیات و حفظ سرزمین، جلوگیری از غافلگیری و ارتقاء توان رزم محسوب نماییم، هنوز هم در آستانه قرن بیست و یکم که جهان آکنده از منازعات ژئوپلتیک بوده و نشانه ای از خاتمه ی قریب الوقوع درگیری های مسلحانه دیده نمی شود، انجام اقدامات پدافند غیرعامل توسط کشورهای مختلف استمرار داشته و جایگاه ویژه ای خود را در سیاست های دفاعی کشورها و ملل مختلف به عنوان یک نیاز حیاتی حفظ نموده است و با روش های مختلف ادامه یافته است.

 مکان ‌ يابی (Site Selection)

  مکان ‌ يابی، انتخاب بهترين و مطلو ‌ ب ‌ ترين نقطه و محل استقرار است به طوری که پنهان و مخفی نمودن نيروی انسانی، وسايل و تجهيزات و فعاليت ‌ ها را به بهترين وجه امکان ‌ پذير سازد. بنابراين اگر مکان ‌ يابی به خوبی انجام شود، به کارگيری و استفاده از وسايل و ابزار مصنوعی جهت استتار و اختفا ضرورتی پيدا نمی ‌ کند و يا اين ضرورت به حداقل ممکن تقليل خواهد يافت.

  تجربه نشان داده است که مکان يابی صحيح و مطلوب می ‌ تواند مقدار بسيار زيادی از معضلات و مشکلات استتار و اختفا را حل و فصل نموده ضمن آنکه تهديدات و آسيب ‌ پذيری ‌ های احتمالی را نيز کاهش و تقليل می‌‌دهد

استتار و اختفا (Camouflage and Concealment)

  فن و هنری است که با استفاده از وسايل طبيعی يا مصنوعی امکان کشف و شناسايی نيروها، تجهيزات و تأسيسات را از ديده ‌ بانی، تجسس و عکس ‌ برداری دشمن کاهش داده، مخفی نموده و حفاظت نمايد.

  استتار، همرنگ سازی با محيط و اختفا، استفاده صحيح از عوارض طبيعی و مصنوعی زمين می ‌ باشد به طوری که تشخيص هدف توسط دشمن به سختی انجام گرفته و يا با تأخير انجام پذيرد.

  پوشش (Cover)

  پوشش، پنهان سازی و حفاظت تأسيسات، تجهيزات و نيروی انسانی در برابر ديد و تير دشمن می ‌ باشد.

  فريب (Deception)

  کليه اقدامات طراحی شده حيله ‌ گرانه ای است که موجب گمراهی و غفلت دشمن در نيل به اطلاعات و محاسبه و براورد صحيح از توان کمی و کيفی طرف مقابل گردد.

 فريب نظامی (Military Deception)

  اقداماتی که به منظور گمراه ساختن فرماندهان تصميم ‌ گيرنده دشمن انجام می ‌ شود تا دشمن از توانايی ها، اهداف و عمليات نيروهای خودی آگاه نشود، در نتيجه به اقدام (يا عدم اقدام) خاصی مبادرت ورزد که به انجام مأموريت نيروهای خودی کمک خواهد نمود.

  فريب نظامی استراتژيک (Strategic Military Deception)

  فريب نظامی که توسط فرماندهان عالی نظامی و يا در حمايت و پشتيبانی از آنان طراحی و اجرا می ‌ گردد، اين فريب به منظور تأثيرگذاردن بر عمليات، سياست و خط ‌ مشی ‌ های نظامی دشمن صورت می ‌ گيرد. چنانچه اهداف فريبنده در يک طرح فريب بسيار گسترده که هدف آن سردرگمی دشمن در خصوص استراتژی اصلی و يا اهداف استراتژيک باشد، فريب استراتژيک به کار برده می ‌ شود.

  پراکندگی (Dispersion)

  گسترش، باز و پخش نمودن و تمرکز زدايی نيروها، تجهيزات، تأسيسات يا فعاليت ‌ های خودی، به منظور تقليل آسيب ‌ پذيری آن ها در مقابل تهديدات، به طوری که مجموعه ‌ ای از آن ها هدف واحدی را تشکيل ندهند.

  تفرقه و جابه‌جايی (Separation) :

  جداسازی و جابه­جايی تجهيزات حساس و ارزشمند قابل حمل از يک نقطه به نقطه ديگر جهت کاهش شناسايی و آسيب­پذيری اين اهداف مي­باشد.

استحکامات ( Fortification )

  ايجاد هرگونه حفاظ که در مقابل اصابت مستقيم بمب، راکت، موشک، گلوله، توپخانه، خمپاره و يا ترکش آن ها مقاومت نموده، مانع صدمه رسيدن به نفرات و يا تجهيزات گردد.

  اعلام خبر ( Early Warning )

آگاهی و هشدار به نيروهای خودی مبنی بر اين که عمليات تعرضی دشمن نزديک می باشد، اين هشدار که برای آماده شدن است ممکن است چند دقيقه، چند ساعت، چند روز و يا زمانی طولانی تر از آغاز مخاصمات اعلام گردد. تجهيزات و وسائل اعلام خبر شامل رادار، ديده بانی بصری، آژير، پيام ها و آگهی های هشدار دهنده از طريق وسايل مختلف از جمله رسانه های گروهی می باشد.

• 1 – تداوم فعالیتهای زیر بنائی کشور و تامین نیازهای حیاتی ،

  2 – تسهیل اداره کشور در شرائط تهدید و بحران ناشی از تجاوز خصمانه و حفظ بنیه دفاعی علی رغم حملات مخرب دشمن .

  3 – کاهش قابلیت و توانایی سامانه های شناسایی، هدف یابی و دقت هدف گیری تسلیحات آفندی دشمن.

  4 – بالا بردن قابلیت بقا، استمرار عملیات و فعالیت های حیاتی و خدمات رسانی مراکز حیاتی، حساس و مهم نظامی و غیر نظامی کشور در شرایط وقوع تهدید، بحران و جنگ.

  5 – تقلیل آسیب پذیری و کاهش خسارت و صدمات تاسیسات، تجهیزات و نیروی انسانی مراکز حیاتی، حساس و مهم نظامی و غیر نظامی کشور در برابر تهدیدات و عملیات دشمن.

  6- سلب آزادی و ابتکار عمل از دشمن.

  7 – صرفه جوئی در هزینه های تسلیحاتی و نیروی انسانی.

  8- فریب و تحمیل هزینه بیشتر به دشمن و تقویت بازدارندگی.

  9- افزایش آستانه مقاومت مردم و نیروی خودی در برابر تهاجمات دشمن.

  10- حفظ روحیه و انسجام وحدت ملی و حفظ سرمایه های ملی کشور.

  11- حفظ تمامیت ارضی، امنیت ملی و استقلال کشور.

محورهای های کلان تأثیرگذار بر پدافند غیرعامل در سطح ملی بر اساس نمودار ارائه شده شامل موارد ذیل می باشد:

ـ حوزه عمرانی ( زیربنائی)

ـ حوزه حمل و نقل و ارتباطات

ـ حوزه دارو، غذا، آّب و بازیابی نیروی انسانی

ـ حوزه انرژی

ـ حوزه رسانه ها و تبلیغات روانی

ـ حوزه مخابرات

ـ حوزه صنایع

ـ حوزه مالی و اقتصادی

ـ حوزه دیپلماسی و امنیت

ـ حوزه دفاع

نمونه هایی از مصداق آفند غیر عامل:

ایجاد رخنه در اتحاد مردم و حاکمیت، یک آفند غیر عامل است که عموما دشمن به کار می برد.