مقدمه :
نوغانداری یا پرورش کرم ابریشم وتولید فرآورده های ابریشمی ازجمله فعالیتهایی جانبی است که درکنار فعالیتهای اصلی کشاورزان هرمنطقه می تواند طی یک دوره کوتاه مدت ضمن ایجاد انگیزه اقتصادی و بکارگیری بخشی از نیروی کار روستا، درآمد نسبتاً مناسبی را برای روستانشینان فراهم نماید.
افزایش روز افزون مصرف فرآورده های ابریشمی درجهان وکاهش یا توقف فعالیت نوغانداری درکشورهای توسعه یافته به سبب محدودیت زمین برای احداث توتستان، آب مورد نیاز برای آبیاری، انرژی گران و … فرصت مناسبی برای کشورهای درحال توسعه فراهم کرده است تا با توجه به داشتن نیروی انسانی، انرژی ارزان، آب و خاک فراوان، فعالیتهای نوغانداری و تولید ابریشم را درکشور خود گسترش دهند. باید اذعان داشت، اگر چه نوغانداری به عنوان فعالیت جانبی تلقی می گردد اما با توسعه تکنولوژی وصنعتی کردن این فعالیت، امکان بهره برداری بیشتراز آن به صورت شغلی دائمی وجود دارد به طوری که درشرایط نسبتا” مطلوب اقلیمی به دلیل سرعت رشد درخت توت وامکان پرورش کرم ابریشم ۲ تا ۳ بار (درمناطق معتدله) و ۴ تا ۵ بار (درمناطق نیمه گرمسیری وگرمسیری) درسال می تواند به عنوان یک شغل کامل تامین کننده درآمد خانوار روستایی باشد، بنابراین گسترش صحیح آن متناسب با شرایط اقلیمی مناطق مختلف می تواند به عنوان برنامه ای مناسب درجهت رفع پاره ای از مشکلات اقتصادی و اجتماعی بویژه تامین نیازهـــای ارزی کشورهای نوغان خیز، نقش ارزنده ای ایفاد نماید.
تاریخچه نوغانداری:
اگر چـــه اززمان آغاز پرورش کرم ابریشم اطلاع کاملا” دقیقی دردست نیست و درمورد پیدایش ابریشم روایت های گوناگونی ازجمله یافتن تارهای آن توسط شاهزاده چینی درهنگام تفرج وجوددارد اما اسناد ومدارک قدیمی، منابع ابریشم را به حدود ۲۶۵۰ سال پیش از میلاد مسیح درزمان پادشاهی امپراطور چو درچین باستان متعلق می دانند. به عقیده بسیاری از مورخین، چین موطن اصلی و مهد نوغانداری بوده و اولین کشوری بود که با استفاده از برگ توت به پرورش کرم ابریشم و تولید پیله مبادرت ورزیده است. این کشور از دیرباز قطب این حرفه شناخته شده وازاینرو بود که یونانی ها ورومی ها این کشور را سرس یعنی کشور ابریشم می نامیدند. طی قرون متمادی ابریشم درچین باستان از اهمیت ویژه ای برخورداربوده و تا سالها تولید ومصرف آن به خاندان امپرطور، اشراف زادگان و اعیان محدود می گردید و برای آنان افتخاری بزرگ محسوب می شد، حتی انتشار فنون پرورش کرم ابریشم در پاره ای از موارد عقوبت سنگینی به همرا ه داشت. مجاورت با چین سبب گردید تا مردم شبه جزیزه کره درحدود ۱۲۰۰ سال پیش از میلاد مسیح با ورود چینی های مهاجر ازاولین کسانی باشند که پس ازچینی ها به پرورش کرم ابریشم اقدام نمایند. بنا به روایت های موجود، با بروز جنگ میان کره و ژاپن درسه قرن قبل ازمیلاد، نوغانداری به ژاپنی ها معرفی گردید و پس از آن بود که با حمایت امپراطوران مختلف آن کشور بررونق ورواج آن افزوده شد و همزمان با میلاد مسیح به سایرکشورها ازجمله هند، هندوچین، اندونزی و… راه یافت، اگرچه برخی از مورخین هندی براین باورند که کرم ابریشم درکوهپایه های هیمالیا اهلی شده و در حکایت های تاریخی وجود کرم ابریشم وحشی درهندوستان درادبیات سانسکریت نیز بیان گردیده است.
تردیدی نیست جاده معروف ابریشم (با طول بیش از ده هزار کیلومتر) نه تنها به طوراعم به عنوان راهی برای بسط دوستی وتبادلات فرهنگی وتجارت مابین کشورهای خاوردور، آسیای میانه و حتی کشورهای حوزه مدیترانه بوده است بلکه به طور اخص درمعرفی، رواج و توسعه نوغانداری، تولید، تجارت ابریشم ومحصولات ابریشمی ازکشورچین تا بازارهای اروپایی نقش بسیار ارزنده ای را ایفاء نموده است. باید اذعان داشت ابریشم از طریق دریا نیز انتقال می یافته است که ازجمله مبادی ورودی آن می توان به خلیج فارس و سواحل دریای عمان اشاره داشت.
عده ای از مورخین نظیر پاریزه بر این باورند موطن اصلی پرورش کرم ابریشم ایران بوده است و برخی دیگراز آنان این کشور را از جمله مناطقی می دانند که همزمان با چین به پرورش کرم ابریشــــم، تولید و تجارت ابریشم مبادرت می ورزیده است و بعضی دیگر آغاز این حرفه را به دوره های بعدی مربوط می دانند، آنچه مسلم است این فعالیت در ایران از سابقه و قدمت نسبتا ً طولانی برخودار است. این ادعا زمانی باور بیشتری به خود می گیرد که در بسیاری از آثار قدیمی و بویژه دست نوشته ها همواره نشانه ها و ردپایی مبنی بر وجود ابریشم در این سرزمین کهن دیده می شود.
سوابق علمی و فنی این فعالیت به خصوص اقداماتی که بمنظور بهبود کمی و کیفی آن صورت پذیرفته است، با دستیابی به نژادهای اختصاصی کرم ابریشم ایران نظیر نژادهای هراتی، خراسانی، بغدادی و سایر نژادهای محلی، همگام با سوابق تولیدی آن از قدمت تاریخی برخودار بوده ومبین توجه خاص ایرانیان به این حرفه می باشد.
ایران نیز درزمره کشورهای تولیدکننده ابریشم واقع در مسیر جاده معروف ابریشم قرارداشت وبسیاری ازشهرهای مهم آن توسط این جاده با هم مرتبط می شد. این جاده که دردوران رونق خود اثرات مشخص کننده ای در صنعت ابریشم به جای گذاشته وسوابق تجاری و فرهنگی گذشته دوکشوربزرگ چین و ایران را بهم مرتبط می ساخت، خود دلیل دیگری بر سابقه درخشان تولید و تبدیل ابریشم واهمیت آن درایران قدیم است. مردم ایران با داشتن امکانات وسیع و فراوان پرورش کرم ابریشم بویژه قابلیت های اقلیمی همیشه این موقعیت راداشته اند که بتوانند درفصول معینی از سال به کار تولید پیله و ابریشم بپردازند، آثار بجای مانده گواه این حقیقت است که در بسیاری از مناطق کشور در دوره های گوناگون این فعالیت انجام شده است.
اهمیت اقتصادی و اجتماعی تولید ابریشم:
– سرمایه گذاری دراین رشته درمقایسه با پاره ای از فعالیتهای تولیدی کمتر و بازگشت سرمایه سریعتر می باشد.
– پرورش درخت توت درغالب خاک ها و کیفیت مختلف توپرگرافی امکان پذیر بوده و در بیشتر نقاط مملکت قابل انجام می باشد.
– فعالیت های نهال کاری و توسعه مزارع توت با امکانات کشاورزان قابل انجام می باشد.
– کشت توت در کنار انهار، حاشیه رودخانه ها، آبراه ها، مسیل ها، حاشیه روستاها، اطراف مزارع، به صورت تک درخت یا مجتمع و تحت شرایط مختلف آب و خاک عملی می باشد.
– دوره بازدهی این فعالیت کوتاه و امکان پرور ش کرم ابریشم ۳ سال بعد از شروع کاشت توتستان ها فراهم خواهد بود.
– محصول درخت توت برگی است که درتغذیه کرم ابریشم به مصرف می رسد، عملکرد درخت توت زیاد بوده و همراه با مراقبت نیز مرتبا” افزایش پیدا می کند.
– در مناطقی که امکانات طبیعی اجازه دهند می توان این فعالیت را به صورت یک فعالیت مستمر سالانه مورد نظر قرارداد.
– این فعالیت امکانات تامین مواد اولیه برخی از منابع نساجی، قالی بافی، پزشکی، نظامی و مخابراتی رافراهم می سازد و از این نظر می تواند به عنوان منبع مناسبی برای درآمد ارزی کشور تلقی گردد.
– ابریشم خام دارای بازارهای مناسب اقتصادی در داخل و خارج بوده و کالایی است که می تواند از بازارهای مطمئن و مناسبی برخوردار باشد.
– فعالیت های نوغانداری و پرورش کرم ابریشم وصنایع واسطه ای بین تولید پیله وتهیـــــه محصولات نهایی سطوح وسیعی از اشتغالات روستائی و شهری راایجاد می کند و فرصت های شغلی قابل ملاحظه ای را به وجود می آورند.
– توسعه فعالیت های تولید ابریشم زمینه توسعه منابع بزرگ ابریشم از جمله نخ کشی و پارچه بافی است. کارآئی اقتصادی این صنعت به گونه ای است که حتی کشورهائی که امکانات تولید ابریشم ندارند به لحاظ ارزش افزوده فراوان تولیدات ابریشمی، نسبت به وارد نمودن ابریشم و تبدیل آن به منسوجات مختلف ابریشمی اقدام می کنند.
– پرورش کرم ابریشم علاوه بر امکان استفاده از تمامی نیروی فعال، فرصت بکارگیری بخش غیرفعال جامعه روستائی مانند زنان، کودکان و سالخوردگانی که توان انجام کارهای کشاورزی را ندارند، فراهم می سازد.
– حرفه ای است کارگر طلب و اشتغال زا که به صورت شغل فرعی نیز میتواند درمجاورت مشاغل اصلی روستائی موردتوجه قرارگیرد.
– پرورش کرم ابریشم برای کشاورزان خرده پائی که نیم تا یک هکتار توتستان دارند قابل انجام بوده و مدیریت چنین واحدهائی درسطوح روستائی بسیار عملی واقتصادی می باشد .
– نظر به اینکه این فعالیت تامین کننده مواد اولیه سایر صنایعی می باشد که اکثــــرا” روستائی هستند، لذا می تواند امکان اشتغال زنجیره ای افراد وخانواده های روستائی را فراهم سازد.
– با فراهم ساختن منبع درآمد اضافـــی برای روستائیان می تواند به عنوان وسیله ای درجهت جلوگیری ازمهاجرت آنها به شهرها مورد استفاده قرارگیرد.
– این فعالیت به واسطه تامین درآمد مستمر می تواند درتوسعه و بهبود وضع زندگی جوامع روستائی موثر باشد.
– پرورش کرم ابریشم درمواردی بسته به الگوی زراعی وشرائط اقلیمی، منطبق بر دوره کم کاری کشاورزان بوده و به فعالیت اصلی آنان لطمه ای وارد نمی سازد بلکه از بیکاری پنهان کشاورزان جلوگیری می نماید.
– نوغانداری برای توسعه اقتصادی بخشهای عقب مانده جامعه روستایی میتواند به عنوان یک صنعت و فعالیت مفید مورد استفاده قرارگیرد.
– توسعه پرورش کرم ابریشم می تواند درصنایع وابسته ساخت وسائل وادوات ماشینهای مربوط به ابریشم و نیز صنایع تبدیلی ابریشم اشتغال جنبی قابل ملاحظه ای بوجود آورد.
نوغانداری و تولیدات آن:
کرم ابریشم توت ( bombyx mori ) حشره ای است با دگردیسی (استحاله) کامل و دارای چهار مرحله زندگی تخم، لارو، شفیره و پروانه بوده که تنها درمرحله دوم یــــا لاروی ازبرگ توت تغذیه کرده ودرپایان این مرحله که عموما“ ۲۵ تا ۳۰ روز بطول می انجامد با تنیدن تـــار، تولید پیله ابریشمـــی مـی کند. دوره لاروی کرم ابریشم دارای پنج مرحله تغذیه است که به هر مرحله آن یک ” سن ” می گویند. سنین ۱ ، ۲ و ۳ ، کرم جوان و سنین ۴ و ۵ کرم بالغ نامیده می شود. کرم در فاصله هر دو سن دارای یک مرحله پوست اندازی است که به آن خواب کرم گفته می شود. کرم ابریشم را می توان از نظر نسل به تک نسله، دونسله و چند نسله، از نظر خواب به سه خوابه و چهارخوابه، ازنظر مبداء جغرافیائی به نژادهای ژاپنی، چینی، اروپائی و … دسته بندی کرد. عموما“ غالب تخم نوغان هایی که امروزه دردنیا مصرف می شوند منشاء چینی و ژاپنی داشته و حاصل هیبریداسیون یا آمیخته گری ازاین دو نژاد می باشند. اگرچه برخی دیگر از گونه های کرم ابریشم نیز تولید تارهای ابریشمی می کنند که به ابریشم موگا، ابریشم تازار، ابریشم اری و… معروفعند اما ابریشم حاصل از کرم ابریشم توت از حیث کمیت و کیفیت بر آنها دارای برتری های بسیار است و از این رو به طور غالب در دنیا به تولید آن مبادرت میگردد.
تولید اصلی فرآیند نوغانداری، پیله ابریشمی است که از آن الیاف ابریشمی استحصال می گردد. از میان تمامی تارهای منسوجات، ابریشم به دلیل ویژگی های خاص خود ازجمله سبکی، نرمی، مقاومت درنــوسانات گرمایی، رنگ پذیری، جاذب الرطوبه بودن، عایق پذیری الکتریکی وبه طورکلی لطافت، ظرافت ودوام، جایگاه ویژه و ممتازی را به خود اختصاص داده است و به همین سبب، در دنیای منسوجات، ابریشم را ملکه منسوجات می نامند.
ابــریشـــم به عنوان ماده اولیه در تولید محصولاتی مانند فرش، پارچه، پیراهن، شال گردن، آویزهای دیواری و تزئینات داخلی منزل … استفاده می شود. علاوه برآن درساخت چتر نجات، تودوزی لاستیک، رگهای مصنوعی، نخ جراحی، مواد عایق الکتریکی و… نیز مصرف می گردد.
لازم به توضیح است می توان از فضولات پرورش کرم ابریشم به عنوان کود آلی درجهت بهبود وضعیت فیزیکی و حاصلخیزی خاک نیز استفاده کرد.
درپرورش کرم ابریشم چهار مرحله مشخص و متمایز وجود دارد: تفریخ تخم نوغان، پرورش لارو ابریشم، تنیدن پیله و برداشت پیله.
تفریخ تخم نوغان:
به مجموعه عملیاتی که طی آن تخم نوغان های زنده در شرایط محیطی مناسب قرار گرفته و جنین آن به طور طبیعی رشد نموده و به صورت لارو از پوسته تخم خارج می گردند تفریخ می گویند. این مرحله یکی از مراحل مهم و پر اهمیت در پرورش کرم ابریشم می باشد، زیرا به توسعه مناسب جنینی و خروج به موقع و یکنواخت لاروها در زمان تعیین شده کمک می نماید، بدیهی است با انجام مناسب عملیات تفریخ لاروهای قوی بنیه تولید می گردند که این خود به میزان قابل توجه ای بر کیفیت و کمیت پیله تولیدی موثر خواهد بود. برای رسیدن به این هدف مطلوب است از اتاقهای تفریخ استفاده گردد.این اتاق ها می توانند به هر شکل و اندازه های متناسب با حجم کار انتخاب و در آنها شرایط محیطی لازم فراهم آید. در این اتاق ها برای تامین حرارت، رطوبت و نور لازم، می توان از دستگاههای اتوماتیک تامین کننده حرارت، رطوبت و نور استفاده نمود و در صورت عدم دسترسی به این گونه وسایل می توان با استفاده از چراغهای معمولی تولید کننده حرارت (بخاری) برای تامین حرارت و با قرار دادن ظرف آب روی آن برای تولید رطوبت و نصب تعدادی لامپهای فلورسنت (مهتابی) برای تولید نور به این هدف دست یافت از دیگر شرایطی که اتاقهای تفریخ باید داشته باشند، امکان تامین تاریکی و جلوگیری از حمله آفات و مورچه ها است.
لازم به توضیح است شروع مرحله تفریخ می بایست با زمان جوانه زنی درختان توت و وضعیت آب و هوایی محل پرورش متناسب باشد.
برای اینکه تفریخ به خوبی انجام شود بهتر است که تخم نوغان پس از دریافت از مراکز مجاز بلافاصله به اتاق تفریخ منتقل شده و در داخل جعبه های تفریخ به طور یکنواخت ریخته شوند. بهتر است این جعبه ها به صورت چارچوبی که کف آنها به وسیله پارچه لطیف و نازک، ترجیحا مشکی رنگی پوشانده شده است تهیه گردند. در صورت عدم تهیه جعبه تفریخ می توان از جعبه های مقوایی (به عنوان مثال جعبه شیرینی استفاده نشده) برای انجام عمل تفریخ استفاده نمود . توصیه می شود به علت کمبود فضای مناسب جعبه تخم نوغان، از این جعبه ها برای انجام عملیات تفریخ استفاده نگردد.
جهت ثبت نام در دوره آموزشی پرورش کرم ابریشمبر روی تصویر فوق کلیک نمایید
دوره غیر حضوری است و محتوای الکترونیکی در قالب CD یا DVD به آدرستان ارسال می گردد
پس از پایان گواهی و مدرک معتبر دوره آموزشی پرورش کرم ابریشم قابلیت ترجمه رسمی دریافت می نمایید
مشاوره رایگان: ۰۲۱۲۸۴۲۸۴ و ۰۹۱۳۰۰۰۱۶۸۸ و ۰۹۳۳۰۰۲۲۲۸۴ و ۰۹۳۳۰۰۳۳۲۸۴ و ۰۹۳۳۰۰۸۸۲۸۴ و ۰۹۳۳۰۰۹۹۲۸۴
شرایط محیطی لازم برای عملیات تفریخ عبارتند از :
الف- حرارت:
حرارت مناسب برای سه روز اول تفریخ ۱۵ درجه سانتی گراد می باشد. سپس تخم نوغان ها در حرارت ۱۸ الی ۲۰ درجه به مدت ۱ روز حرارت نگهداری می شوند و پس از آن مطلوب است تا خروج لاروها از تخم در حرارت ۲۵ درجه نگهداری شوند.
ب- رطوبت:
رطوبت نیز یکی از عوامل موثر در عملیات تفریخ و تولید لارو قوی بوده و لازم است رطوبت اتاق تفریخ بین ۷۵ تا ۸۵ درصد(در روزهای ابتدایی ۷۵ تا ۸۰ و در روزهای پایانی ۸۰ تا ۸۵ درصد) باشد. میزان رطوبت کمتر موجب می شود تخمها به راحتی آب خود را از دست داده و تعداد تخمهای مرده افزایش یابد. از طرف دیگر افزایش بیش از حد رطوبت( بیش از ۹۰ درصد) باعث تولید لاروهای ضعیف می گردد.
بهتر است به منظور کنترل صحیح حرارت و رطوبت از تعدادی حرارت سنج و رطوبت سنج در داخل اتاق تفریخ استفاده شود.
ج- نور:
نور در مراحل اولیه تفریخ تا مرحله لکه چشمی (قبل از مرحله آبی شدن) موجب تسریع رشد و نمو جنین خواهد شد اما همزمان با آبی شدن(روشن شدن) تخمها، تاریکی کامل باعث همزمانی رشد لاروها و خروج یکنواخت آنها می شود. به همین دلیل لازم است در تمامی دوران تفریخ روزانه به مدت ۱۶ ساعت از روشنایی کامل و ۸ ساعت تاریکی استفاده گردد. برای تولید روشنایی می توان از لامپهای فلورسنت( مهتابی ) استفاده نمود .لازم است از روز دوازدهم شروع تفریخ، تخمها مرتباً مورد بازدید قرار گرفته و زمانی که مشاهده شد رنگ آنها از تیره به روشن تغییر یافته است، روشنایی داخل اتاق را قطع کرده و تا زمان خروج کامل کرمها در تاریکی مطلق نگه داشته شوند. حتی در زمانی که برای کنترل حرارت و رطوبت به داخل اتاق تردد می گردد از چراغ قوه ای که شیشه آن به رنگ قرمز است استفاده می شود.
د: تهویه:
تخم نوغان، خصوصا در مراحل انتهایی دوره تفریخ، مقاومت کمتری در برابر افزایش دی اکسیدکربن محیط نشان می دهد، بنابر این لازم است هوای تازه به طور مداوم بخصوص مراحل پایانی تفریخ در اختیار آنها قرار گیرد.
شروع پرورش کرم ابریشم:
پس از پایان یافتن عملیات تفریخ و خروج کرمها از تخم، تخم نوغان های تازه تفریخ شده به محل پرورش منتقل شده و لازم است موارد ذیل به عنوان مرحله شروع پرورش انجام گردد.
– یک روز قبل از شروع پرورش، محل پرورش را کاملا آماده نموده و شرایط محیطی لازم از نظر دما رطوبت ونیز امکانات لازم مهیا می شود.
– جعبه های تفریخ اعم از جعبه های طراحی شده و یا جعبه های شیرینی که برای تفریخ مورد استفاده قرار گرفته اند را پس از بیرون آمدن لاروها، به اتاق پرورش منتقل نموده و به آرامی روی بسترهای پرورشی قرار میدهیم و سپس پوشش روی جعبه ها را برمی داریم.
– قبل از تغذیه با مواد ضدعفونی کننده ای مثل مخلوط ۵ درصد پودر فرمالدئید و ۹۵ درصد پودر آهک مرده و یا به وسیله پودر آهک مرده، سطح بدن لاروها، با استفاده از پارچه های توری نازک به طور یکنواخت ضدعفونی می گردند.
– به منظور انجام عملیات برگدهی لازم است برگها را خرد کرده و به طور یکنواخت در اختیار لاروها گذاشته شود.
– پس از برگدهی جهت حفظ رطوبت و جلوگیری از خشک شدن برگها بهتر است بستر پرورش با کاغذهای پارافینی(مومی) پوشانده شود.
– حدود ۲ ساعت پس از برگ دهی و زمانی که اطمینان حاصل شد که کرمهای تفریخ شده به برگ چسبیده اند برگها همراه با کرمها از داخل جعبه تفریخ به روی بستر پرورش منتقل می شوند. باید دقت کرد که هنگام انتقال صدمه ای به کرمها وارد نیاید.
– مساحت مطلوبی با توجه به میزان و تراکم لاروها در سینی پرورش در نظر گرفته می شود، باید توجه داشت که در این سطح تمامی کرمها به طور یکنواخت قرار گرفته و از تراکم کرم در یک نقطه جلوگیری به عمل می آید.
– باید توجه داشت که جثه کرم ابریشم در سنین جوانی به خصوص سن اول و دوم و اوایل سن سوم بسیار ظریف و آسیب پذیر است و برای جابجایی آن نباید از دست استفاده کرد و برای این کار لازم است تعدادی پر مرغ تمیز در اختیار داشته باشیم تا بوسیله آن جابجایی لاروها صورت پذیرد.
به کلیه عملیات اشاره شده مرحله شروع پرورش گفته می شود. پس از آن پرورش کرم جوان و کرم بالغ انجام می شود.
پرورش کرم جوان :
سه سن اول لاروی در دوره زندگی کرم ابریشم، کرم جوان نامیده می شود. کیفیت پرورش کرم جوان به میزان قابل توجه ای در موفقیت پرورش کرم بالغ و بالطبع در کمیت و کیفیت پیله های تولیدی موثر می باشد. باید کوشید با توجه به رشد سریع لارو و حساسیت آن به شرایط مطلوب محیطی، مناسب ترین شرایط حرارتی، رطوبتی، تغذیه ای و بهداشتی برای آن فراهم گردد (به جدول الگویی پرورش کرم جوان مراجعه شود). بنابراین لازم است اتاق پرورش کرم جوان از نظر حرارت، رطوبت، تهویه قابل کنترل باشد. بدین منظور مطلوب است تعدادی حرارت سنج و رطوبت سنج در نقاط مختلف اتاق پرورش نصب گردد.
بستر پرورش کرم جوان معروف به سینی پرورش، می تواند ازجنس چوب یا فلز و در ابعاذ مختلف تهیه شود که بسته به حجم پرورش و سطح بستر مورد نیاز و در مقاطع مختلف و متناسب با میزان رشد کرم مورد استفاده قرار می گیرد.
برگ توت در تغذیه و تامین سلامتی کرمهای جوان، بسیار موثر می باشد، بنابراین لازم است در انتخاب نوع برگ و برداشت به موقع آنها دقت لازم به عمل آید. ضروری است برگهای مورد استفاده برای دوره کرم جوان لطیف، تازه و پرآب و سرشار از مواد مغذی باشد. برای پرورش کرم جوان برگهای قسمت انتهای شاخه ها(غیر از غنچه ها) استفاده می شوند و بهتر است برای سن اول از اولین تا سومین برگ، برای سن دوم از اولین تا پنجمین برگ و برای سن سوم از اولین تا هفتمین برگ، برداشت شود. باید توجه داشت که اولین برگ راس شاخه، برگی است که از همه برگهای انتهایی شاخه بزرگتر باشد. بنابراین نباید از برگهایی که به صورت جوانه بوده و هنوز کاملاً باز نشده است استفاده نمود. بهترین وسیله برای حمل برگ از محل چیدن تا اتاق پرورش سبدهای پلاستیکی بزرگ است که مانع فشردگی برگها و آسیب به آنها می شود. برگ مورد تغذیه کرمهای جوان باید خرد شود. اندازه این برشها در سنین ۱ ، ۲ و۳ کرم با توجه به قدرت کرم برای جویدن برگ انتخاب شده و ضروری است که این اندازه ها رعایت شوند. برای خرد کردن برگ می توان از کارد تیز آشپزخانه و یک صفحه چوبی استفاده نمود. برای اینکه برگها هنگام برش له نشود بهتر است دقت بیشتری در برشها به عمل آید. چون برگ مورد تغذیه سنین ۱ و ۲ و ۳ خرد می شود و این گونه برگها قدرت نگهداری رطوبت خود را در اثر برش از دست می دهند لازم است به منظور حفظ رطوبت آنها و جلوگیری از پژمردگی، پس از اتمام برگدهی روی بستر با استفاده از کاغذ پارافینی(مومی) پوشانیده گردد.
به دلیل حساسیت کرم های جوان به عوامل بیماریزا و به منظور پیشگیری از شیوع بیماری، مطلوب است ضدعفونی بدن لاروها هر صبح و یا حداق یک روز در میان بویژه پس از پوست اندازی کرمها در ابتدای هر سن، پیش از عملیات برگدهی به وسیله پودر ضدعفونی کننده انجام گیرد. لازم به تذکر است که در زمان خواب کرمها از ضدعفونی بدن آنها اکیدا خودداری گردد.
پرورش کرم بالغ :
به سنین ۴ و ۵ دوره زندگی کرم ابریشم، کرم بالغ گفته می شود. با توجه به بزرگ شدن جثه و اندازه کرمها بالطبع نیاز به سطوح وسیعتر برای ادامه عملیات پرورش، بهتر است پس از پایان پرورش کرم جوان، لاروهای ابتدای سن چهارم به سالن کرم بالغ منتقل شوند. مناسبترین سالنها یا تلنبارهای پرورش کرم بالغ، تلنبارهای نیمه صنعتی می باشند. در این نوع تلنبارها، بسترهای پرورشی به صورت دو یا سه طبقه در طول سالن و به عرض ۵/۱ متر ساخته می شوند. اسکلت بسترها می تواند از آهن یا چوب انتخاب شده و کف بسترها هم بوسیله توری فلزی پوشانده می شود. مزیت این روش این است که می توان از فضای داخل سالن برای افزایش سطح بستر استفاده نمود. برای اینکه امکان کار کردن در داخل طبقات فراهم شود بهتر است ارتفاع اولین طبقه از سطح زمین را ۲۰ سانتی متر، فاصله طبقه اول از طبقه دوم را ۸۰ سانتی متر و فاصله طبقه دوم با سوم را ۵۰ سانتیمتر در نظر گرفت. همچنین می توان از سالنهای مزبور در فصول غیر از پرورش نیز استفاده کرد.
به علت حساسیت کرمهای بالغ به شرایط نامناسب تهویه، حرارت و رطوبت زیاد، رعایت میزان حرارت و رطوبت مندرج در جدول الگویی پرورش کرم بالغ و تهویه به موقع سالن به میزان قابل توجه ای در سلامت کرمها و افزایش محصول موثرخواهد بود. برگهای آبدار و تازه رشد کرده برای تغذیه کرم بالغ مناسب نمی باشند. بنابراین لازم است از برگ شاخه های پایین تر درخت که رشد کافی کرده اند استفاده نمود. ضمن اینکه در این دوره نیازی به خرد کردن برگ نبوده و می توان برگ را همراه با شاخه روی بستر کرم قرار داد. به منظور پیشگیری از فشردگی برگها روی بستر، تغذیه مطلوبتر کرمها و تهویه مناسب، توصیه می شود شاخه ها را یکی در میان و به صورت سر و ته روی بستر گذاشته شود، بهتر است در دفعات بعدی برگدهی جهت قرار دادن شاخه ها عکس دفعه قبل باشد تا با ایجاد شبکه اهداف مذکور تامین گردد.
برخی نکات مهم در پرورش کرم ابریشم:
۱- تغذیه :
– از تغذیه کرمها با برگهای خیس، باران خورده، شبنم دار، خاک آلوده، پژمرده و خشبی باید قویا خودداری گردد.
– باید مطمئن بود که هنگام برداشت برگ ، درختان میوه مجاور این درختان سمپاشی نشده باشند زیرا در صورت انجام سمپاشی، احتمال اینکه ذرات سم بوسیله باد روی برگ درختان توت نیز منتقل شده باشد، وجود دارد.تغذیه کرمها با برگهای آلوده به سم موجب نابودی آنها می شود. بنابراین در صورت مشکوک بودن می توان ابتدا تعداد کمی از کرمها را در محل جداگانه ای بوسیله برگ چیده شده مشکوک تغذیه نمود. چنانچه برگها آلوده به سم باشند کمتر از ۲ ساعت پس از تغذیه، کرمها بی تاب شده، سر خود را به اطراف حرکت داده و مایع سبز رنگی از دهان آنها خارج می شود. در این حالت باید کلیه برگهای آلوده و کرمهای مسموم شده را از محیط پرورش دور ساخت.
– لازم است برداشت برگ، صبح زود و یا عصر هر روز انجام شود و از برداشت آن در زمان آفتاب شدید اجتناب گردد زیرا برداشت برگ در این زمان باعث خشکیدگی برگها شده و افزایش گرمای برگها موجب تخمیر و ترشیدگی آنها می گردد.
– مطلوب است عملیات برداشت برگ طوری انجام شود که همیشه به اندازه یک وعده برگ برای تغذیه کرمها ( به ویژه برای سنین ۴ و ۵ ) ذخیره شده باشد. به گونه ای که برگهای چیده شده درعصرها برای اولین وهله برگ دهی روز بعد و برگ چیده شده صبح برای وهله های دیگر برگ دهی روزانه استفاده گردد. اتاق ذخیره باید محلی خنک و تاریک بوده و قابلیت تهویه را نیز داشته باشد. ضمناً به منظور حفظ رطوبت برگها، پس از پهن کردن آنها بهتر است روی برگ بوسیله پارچه تمیز نمداری پوشانیده شود.
– ضروری است برگ دهی چه به صورت خرد شده در سنین کرم جوان و چه به صورت برگ کامل همراه با شاخه در دوره بالغ، به صورت یکنواخت در بستر کرم انجام شود تا کلیه کرمها از میزان کافی برگ برخوردار شده و ضمن تغذیه لازم به طور هماهنگ رشد نمایند.
۲- خواب کرم :
کرمهای ابریشم در فاصله سنین یک تا پنج، دارای چهار مرحله پوست اندازی هستند که به هر مرحله پوست اندازی اصطلاحا خواب کرم گفته می شود. علائم پوست اندازی عبارتند از:کاهش تغذیه، کاهش تحرک، متورم شدن ناحیه سینه ای، چسبیدن روی یک نقطه در روی بستر پرورش، قرار گرفتن لارو با حالت زاویه دار و شفاف شدن پوست لارو.
رعایت نکات زیر در زمان خواب کرم الزامی است:
به دلیل عدم یکنواختی کامل کرمها در زمان خواب و به منظور جلوگیری از تراکم برگ باقی مانده در بستر، میزان آخرین وهله برگ دهی قبل از خواب هر سن کمتر از وهله های قبلی است.
مطلوب است با مشاهده علائم خواب کامل کرمها، بستر پرورش به وسیله پودر آهک مرده آهک پاشی گردد. اهداف مورد نظر از این عملیات عبارتند از: ۱- کاهش رطوبت بستر ۲- خشک شدن برگ های باقیمانده در بستر ۳- کاهش فعالیت عوامل بیماریزا.
برای تمیز کردن بستر پرورش، می توان از توریهای پلاستیکی استفاده نمود. بدیهی است اندازه چشمه توری ها برای استفاده در دوره کرم جوان کوچکتر و برای دوره کرم بالغ بزرگتر می باشد. همچنین در دوره کرم بالغ که کرمها با شاخه تغذیه می شوند می توان با برداشتن شاخه ها سطح زیرین آنرا تمیز کرده و مجدداً شاخه را روی بستر تمیز شده قرار داد.
نکته مهمی که باید در مورد تمیز کردن بستر یادآوری نمود آن است که در مراحل مختلف این عملیات بویژه در دوره کرم جوان که لاروها ریز بوده و امکان مشاهده آنها اندکی مشکل است، باید توجه کافی نمود تا از دور ریختن احتمالی لاروها و یا آسیب های وارده به آنها اجتناب گردد.
نکته دیگر اینکه چون تمیز کردن بستر به ویژه در سنین ۴ و ۵ ، نیروی انسانی قابل ملاحظه ای نیاز دارد بهتر است در این خصوص برنامه ریزی لازم صورت پذیرد تا عملیات تمیز کردن بستر و سپس تغذیه لاروها به موقع انجام شوند.
۳- افزایش سطح بستر و یکنواخت کردن کرمها در بستر :
همراه با تغذیه و افزایش سن لاروها جثه آنها بزرگتر شده و نیاز به سطح بستر بیشتری دارند. لذا به طوری که در جداول الگویی نیز منعکس گردیده در مواقع لزوم باید به گسترش سطح بستر آنها اقدام نمود. افزایش به موقع سطح بستر پرورش و فراهم کردن بستر مناسب تاثیر بسیار زیادی بر کمیت و کیفیت محصول تولیدی داشته و در پیشگیری از شیوع بیماریهای مختلف به خصوص بیماری گراسری مؤثرمی باشد.
عمل گسترش بستر قبل از هر خواب تا دو برابر سطح اولیه و پس از پوست اندازی به اندازه مورد نیاز ضروری است. نکته ای که لازم است مورد توجه قرار گیرد آن است که در تمامی مراحل پرورش اعم از تغذیه و گسترش بستر از تراکم کرمها در یک نقطه اجتناب کرده و سعی شود کرمها به طور یکنواخت در سطح بستر پراکنده شوند. ضروری است به منظور جلوگیری از وارد آمدن هرگونه صدمه به لاروها، جابجایی آنها در سنین جوانی به وسیله دست انجام نشده و از وسایلی مانند پر مرغ استفاده گردد.
۴- رعایت بهداشت محیط پرورش و ضدعفونی:
با توجه به اینکه بیماری های کرم ابریشم قابل درمان نیست، برای پیشگیری خسارات حاصل از بیماریها و آفات لازم است اتاق تفریخ، اماکن پرورشی و کلیه وسایل مورد نیاز در تفریخ و پرورش به شرح ذیل ضدعفونی شوند:
۱- محلول ۲ درصد فرمالین: زمان استفاده از این محلول ۴ روز قبل از شروع عملیات پرورش و یا تفریخ است. محلول شامل یک لیتر فرمالین(۳۷ درصد) و ۱۷ لیتر آب میباشد.برای تاثیر بهتر این محلول لازم است که محیط گرم بوده(۲۰ تا ۲۵ درجه سانتی گراد) و کلیه منافذ ورود و خروج هوا گرفته شود. ۴۸ ساعت قبل از شروع عملیات، کلیه دربها و پنجره ها را باز نموده تا گاز حاصل از محیط خارج شود.از این محلول برای هر متر مربع به میزان یک لیتر استفاده می شود.
۲- محلول ۱درصد کلر: زمان استفاده از این محلول یک روز قبل از شروع پرورش و یا تفریخ است. محلول شامل ۲۰گرم کلر تجارتی و یک لیتر آب میباشد. در تلمبارهای سنتی این محلول کاربرد راحت تری دارد.
۳- پودر کلر و آهک: این پودر به صورت روزانه در محل ورودیهای سالن پرورشی استفاده میشود و مخلوط شامل ۹۵۰گرم آهک کشته و ۵۰گرم کلر است.
به دلیل فراوانی میکروارگانیسم های بیماری زا در کرم ابریشم و احتمال ابتلاء به بیماریهای مختلف، باید در ضدعفونی کردن بستر پرورش و رعایت نکات بهداشتی محیط پرورش دقت فراوانی نمود. برای ضد عفونی می توان از پودرهای ضدعفونی کننده معرفی شده (۹۵ درصد پارافرمالدئید و ۵ درصد آهک) استفاده نمود. پودر را در پارچه نازکی ریخته و با تکان دادن پارچه محتوی پودر روی کرمها، عمل ضدعفونی را انجام داد. عمل ضدعفونی صبحها و قبل از پوست اندازی کرمها و قبل از اولین برگ دهی انجام می شود. البته در صورت اشاعه بیماری باید دفعات ضدعفونی افزایش یابد.
معمولاً پس از هر وعده تغذیه کرمها، مقادیری ضایعات تغذیه در راهروهای تلنبار و حواشی بستر ریخته می شود که باید بلافاصله بدون ایجاد گرد و غبار نسبت به جاروی محیط پرورش و خارج کردن ضایعات اقدام و در صورت امکان با استفاده از محلول کلر یا دیگر مواد ضدعفونی کننده، ضدعفونی شوند. ضمن اینکه هنگام ورود به داخل تلنبار باید کفشها تعویض شوند به همین دلیل وجود تعدادی دمپایی در داخل محیط پرورش برای تعویض کفشها ضروری است. این اعمال موجبات ورود عوامل بیماریزا به داخل محیط پرورش را کاهش داده و از ابتلاء کرمها به بیماریها جلوگیری به عمل می آورد.
تنیدن پیله و برداشت آن:
نشانه های آماده شدن کرم برای تنیدن پیله به قرار زیر است :
۱- کاهش تغذیه ۲- تغییر بافت مدفوع ۳- تغییر رنگ لارو( شفاف شدن) ۴- ترشح مقدار زیادی ادرار ۵ – کاهش حجم بدن ۶- ترشح تارهای ابریشمی ۷- بالاگرفتن سر
با بروز این علائم بستر پرورش کاملا تمیز شده و تغذیه لاروها به صورت تک برگ انجام می شود.
در زمان تنیدن پیله مطلوب است محل پرورش از دمای ۲۵ درجه سانتیگراد و ۷۰ درصد رطوبت برخوردار باشد. حرارت و رطوبت کمتر و زیادتر از حدود فوق موجب کاهش پیله تولیدی و بروز خسارت اقتصادی محصول می گردد. ضروری است در دوره تنیدن پیله تهویه محیط پرورش به خوبی انجام گیرد، همچنین لازم است از جابجایی کرمها و دست زدن به آنها اجتناب کرد.
برای تنیدن پیله از وسایل اختصاصی این کار که اصطلاحا مابوشی نامیده می شود استفاده می گردد. در صورتی که وسایل مذکور در اختیار نباشد می توان از کاه و کلش خرد نشده یا گیاهان محلی خشک شده در آفتاب که دارای انشعاب زیاد بوده و بوی زننده ای نداشته باشند استفاده نمود. وسایلی که برای تنیدن پیله مورد استفاده قرار می گیرند باید ارزان و بادوام بوده و تعداد حفره های آنها زیاد باشد تا کرمها به راحتی در آن حرکت کرده و فضای مناسبی برای تنیدن پیله وجود داشته باشد.
دوره تنیدن پیله در شرایط محیطی مناسب ۳ تا ۴ روز به طول می انجامد و لازم است در این دوره نسبت به فراهم آوردن شرایط فوق و جمع آوری لاروهای سرگردان(به پیله نرفته) اهتمام ورزید. ضروری است نسبت به جمع آوری کرمهای مرده و بیمار و معدوم سازی آنها اقدام گردد.
در صورت تامین شرایط محیطی مناسب، حدود هشت روز پس از آغاز تنیدن پیله، شفیره کامل شده و می توان پیله ها را برداشت نمود. برای جلوگیری از کاهش رطوبت پیله که موجب کاهش وزن آن می شود باید عملیات برداشت به موقع و سریع صورت گیرد. کرک گیری پیله ها و جداسازی کرمهای مرده و پیله های پوست پیازی و نا مرغوب از محصول موجب افزایش ارزش آن هنگام فروش می گردد.
توصیه می گردد جهت حصول اطمینان از مناسب ترین زمان برداشت پیله و پیش از آغاز عملیات فوق، تعدادی پیله از قسمت های مختلف محل پرورش به صورت تصادفی انتخاب شده و شفیره های آنها مورد باز بینی قرار گیرد.
بیماریهای کرم ابریشم:
مهمترین بیماریهای کرم ابریشم شامل موسکاردین ها، آسپرژیلوس، فلاشری، گراسری و پبرین هستند که بیشترین خسارات را به کرم ابریشم وارد می سازند. در اینجا به طور مختصر علائم بیماری، نحوه سرایت بیماری و نحوه کنترل و پیشگیری تشریح می شود.
۱- موسکاردین(نقلک یا گچ میر):
موسکاردین نوعی بیماری قارچی است و شامل چهار نوع سفید، زرد، سبز و سیاه می باشد.
علائم بیماری: در انواع مختلف متفاوت است ولی به طور کلی عدم تحرک، کاهش اشتها و پیدایش لکه های سفید و سیاه در نقاط مختلف سطح بدن از علایم بیماری است. لاشه کرمهایی که در اثر موسکاردین از بین می روند ابتدا نرم بوده ولی به تدریج سخت شده و در نهایت حالت مومی شکل به خود می گیرند. لاشه کرمهای مرده به هنگام سخت شدن ابتدا سفید شده و سپس بسته به نوع موسکاردین تغییر رنگ می دهند.
سرایت بیماری: از طریق پوست انجام می شود و چنانچه پوست بدن کرمها به قارچ آلوده شود، عامل بیماری از پوست عبور کرده و با رخنه به داخل بدن کرم، وارد خون شده و تکثیر می گردد. پس از مرگ کرمهای مبتلا، قارچهای موجود در لاشه کرم مرده تکثیر یافته و در محیط پخش شده و یا از طریق تماس دستهای کارگران به کرمهای سالم سرایت می نمایند. عامل بیماری می تواند از طریق برگ آلوده نیز به کرمها منتقل شود.
کنترل بیماری: لازم است با مواد ضدعفونی کننده، بسترهای پرورشی و سطح بدن کرمها ضد عفونی گردند، همچنین کرمهای بیمار جمع آوری شده و پس از ریختن در محلولهای ضد عفونی معدوم گردند.
نکته مهمی که در مورد ضدعفونی بستر پرورش باید یادآوری نمود این است که به منظور جلوگیری از مسمومیت کرمها به وسیله مواد ضدعفونی، تغذیه کرمها باید ۳۰ دقیقه پس از اتمام ضد عفونی انجام شده و از مصرف برگهای خیس نیز خودداری گردد.
۲- بیماری آسپرژیلوس:
این بیماری غالبا در دوره کرم جوان بروز می کند. پیشرفت این بیماری در سنین اولیه کرم بسیار سریع بوده و موجب خسارات زیادی می گردد.
علایم بیماری: تغذیه کرمهای مبتلا به بیماری از روز دوم کاهش یافته، بدنشان کوچک، رنگشان شفاف و رشدشان نا منظم می گردد و از روز سوم یا چهارم به تدریج می میرند. در این حالت هیچ علامت خاصی روی لاشه کرمهای مرده دیده نمی شود. قارچ عامل بیماری در بدن لاروهای مرده تکثیر یافته و موجب انتشار بیماری می گردد و به همین علت ، لاروهای مرده به رنگ سبز مایل به زرد یا قهوه ای تغییر شکل می یابد. چنانچه بیماری در خواب سنین سوم و یا چهارم و یا اوایل این سنین رخ دهد، انواع کرمهای نیمه پوست انداخته، پوست اندازی نکرده و کرمهایی که قسمت انتهایی بدنشان کثیف است در بستر پرورش می توان یافت.
سرایت بیماری:عامل این بیماری نیز مانند موسکاردین، از طریق پوست وارد بدن لارو می گردد. این قارچ در سالنهای پرورشی روی قسمتهای چوبی، کلش برنج، پارچه ها، مدفوع کرم ابریشم و ضایعات پرورشی رشد کرده و تکثیر می یابد. این بیماری در مواقعی که رطوبت محیط بالا باشد سریع تر رشد کرده و گسترش می یابد.
کنترل بیماری: لازم است با مواد ضدعفونی کننده، بسترهای پرورشی و سطح بدن کرمها ضد عفونی گردند، همچنین کرمهای بیمار جمع آوری شده و پس از ریختن در محلولهای ضد عفونی معدوم گردند.
۳-فلاشری ها (سیاه میر یا لسه میر):
فلاشری نام تعدادی از بیماریهای کرم ابریشم می باشد که علایمی مشابه نشانه های عمومی موسکاردین دارند. علایم بیماری: کاهش تغذیه، ناهماهنگی در رشد و پوست اندازی، چین خوردن میان روده ای و خالی شدن آن و سپس اسهال و استفراغ.
سرایت بیماری: نحوه ابتلاء کرمها به این بیماری به دو صورت می باشد: ۱- از طریق دستگاه گوارش : مدفوع کرمهای بیمار دارای مقدار زیادی عامل بیماریزا است و در اثر تماس برگ با مدفوع این کرمها آلوده شده و به این ترتیب عامل بیماری از طریق دهان وارد دستگاه گوارش کرمهای سالم شده و آنها را مبتلا می سازد. ۲- عامل بیماریزا از راه زخمهای ایجاد شده روی بدن کرمهای سالم وارد بدن آنها می شود.
کنترل بیماری: دقت و مراقبت در هنگام پرورش، جلوگیری از زخمی شدن کرمها ، جمع آوری و سوزاندن کرمهای مریض، نظافت بستر پرورش و خارج کردن مدفوع از محیط پرورشی از روشهای کنترل بیماری است.
۴-گراسری(مخوس یا زردمیر):
علایم بیماری: به تدریج کرمها اشتهای خود را از دست می دهند، پوست بدنشان شل و متورم می شود که این تورم در فاصله بین حلقه ها بیشتر می باشد به طوریکه بدن کرمها به شکل نی با گره های مشخص در می آید. پوست بدن کرم با کوچکترین ضربه ترکیده و مایع شیری رنگی از محل ترکیدگی از بدن کرم خارج می شود، کرمها حالت بی قراری داشته و در سطح بستر حرکتهای نامنظم و سریعی را که بیشتر شبیه حالت فرار و حرکت به حاشیه بستر می باشد، انجام می دهند. حساس ترین مرحله آلودگی و بروز بیماری گراسری اواخر سن چهارم و اوایل سن پنجم بوده و علایم اشاره شده بیشتر در این زمان مشاهده می شوند.
سرایت بیماری: ابتلاء کرمهای سالم به بیماری از طریق تغذیه برگهای آلوده به عوامل بیماریزا و از راه زخمهای حاصل روی بدن آنها می باشد.
کنترل بیماری: به منظور پیشگیری از بیماری باید از زخمی شدن کرمها در طول دوره پرورش جلوگیری شده و کرمهای مشکوک به بیماری از محیط پرورش خارج و معدوم گردند.
۵- پبرین:
پبرین یکی از مهم ترین و خطرناک ترین بیماریهای کرم ابریشم بوده و بروز آن موجب لطمه اقتصادی فراوانی به صنعت نوغانداری می گردد. امکان ابتلاء کرم ابریشم به این بیماری در تمام مراحل زندگی آن وجود دارد و تنها بیماری است که از طریق تخم منتقل می شود.
علائم بیماری: رشد لاروها در سنین اولیه نامنظم شده و پوست اندازی آنها با اشکال مواجه می شود. پس از پوست اندازی، بدن لاروها نرم شده و رنگ آنها شفاف به نظر می رسد. گاهی اوقات لکه های نا منظم قهوه ای رنگ مایل به سیاهی در سطح بدن کرمها پدیدار شده و در بعضی حالات نیز پاهای شکمی علایم سیاه رنگی را نشان می دهند. کرمهایی که در سنین اولیه دچار این بیماری میشوند تا پایان سن چهارم دوام نیاورده و از بین می روند. همان طور که اشاره شد این بیماری از طریق تخم نیز انتقال یافته و کرمهایی که از این راه آلوده شده باشند عموما تا پایان سن دوم از بین خواهند رفت.
سرایت بیماری: عامل بیماری علاوه بر انتقال از طریق تخم، از راه دستگاه گوارش و تغذیه برگ آلوده
