الناز عابدینی
دانشگاه صنعتی سهند دانشجوی کارشناسی
 
چکیده :
به منظور بررسی واکنش عملکرد گل،از جمله عملکرد بیولوژیک و عملکرد دانه ارقام گلرنگ به تیمارهای سلنیوم تحت شرایط قطع آبیاری آزمایشی به صورت اسپلیت پلات فاکتوریل در قالب طرح پایه بلوک‌های کامل تصادفی با سه تکرار در سال زراعی ۱۳۹۳-۱۳۹۲ در محلات- استان مرکزی انجام گرفت. تیمارها شامل آبیاری در سه سطح، آبیاری کامل طبق عرف منطقه (آبیاری هر۷ روز یکبار)، قطع آبیاری در مرحله غوزه دهی، قطع آبیاری پس از گرده افشانی به عنوان فاکتور اصلی و محلول پاشی سلنیوم در سه سطح ۰، ۲۰ و۴۰ گرم در هکتار و دو رقم گلرنگ شامل رقم سینا و رقم محلی اصفهان به عنوان فاکتورهای فرعی در نظر گرفته شدند. نتایج حاصل از تجزیه واریانس داده ها نشان داد هیچ کدام از عوامل مورد بررسی تاثیر معنی داری بر عملکرد گل در گلرنگ نداشتند. تنش آبی به خصوص در مرحله غوزه دهی، منجر به افزایش نعداد شاخه فرعی فرعی در بوته گردید. همچنین وقوع تنش خشکی در قیاس با تیمار شاهد عملکرد دانه را به طور معنی داری کاهش داد. کاربرد سلنیوم در شرایط قطع آبیاری منجر به افزایش تمام صفات مورد بررسی گردید. بیشترین عملکرد دانه از تیمار کاربرد ۴۰ گرم در هکتار سلنیوم حاصل شد. رقم محلی اصفهان نیز در قیاس با رقم سینا پتانسیل ژنتیکی بالاتری نسبت به شرایط اقلیمی نشان داده و به طور معنی داری عملکرد دانه و عملکرد بیولوژیک بیشتری داشت. با توجه به نتایج حاصل شده می توان اظهار داشت در شرایط تنش، کاربرد ۴۰ گرم در هکتار سلنیوم و کاشت رقم مناسب (رقم محلی اصفهان) تاثیرات منفی کمتری بر عملکرد دانه و بیولوژیک گلرنگ داشته است.
کلمات کلیدی: تعداد شاخه فرعی، تنش خشکی، سلنیوم، عملکرد دانه ، عملکرد بیولوژیک، گلرنگ.
 
۱- مقدمه
گلرنگ با نام علمی Carthamus tinctorius  از تیره Asteraceae می باشد. کارتاموس مترادف لاتین کلمه عربی کوارتوم یا کورتوم است که به رنگدانه­ی استخراج شده از گل­های گلرنگ بر می­گردد (۷). خشکی یک تنش چند بعدی است که باعث تغییرات مختلف فیزیولوژیکی و بیوشیمیایی در گیاهان می­شود (۲۴). یکی از اولین پاسخ­های گیاهان به خشکی، تجمع گونه­های اکسیژن فعال از قبیل سوپراکسید، هیدروکسیدو اکسیژن نوزاد و ترکیب پراکسید هیدروژن می­باشد (۲۶). گیاهان، سلول را در برابر اثرات سمی گونه­های فعال اکسیژن با استفاده از آنزیم­هایی مانند سوپراکسید دیسموتاز، آسکوربات پراکسیداز، گلوتاتیون ردوکتاز، کاتالاز و آنتی اکسیدان­های غیرآنزیمی مانند گلوتاتیون، اسیداسکوربیک و کارتنوئیدها حفاظت می­کند (۲۲).
درگلرنگ حصول عملکردهای بالا مستلزم کفایت رطوبت خاک در مراحل مختلف رشد استفاده از ارقام مناسب و مستعد است. محققان بیان کردند که عملکرد دانه به طور بسیار معنی داری در سطح احتمال یک درصد تحت تأثیر تیمارهای قطع آبیاری قرار گرفت. براساس نتایج مقایسه میانگین­ها عملکرد دانه به میزان ۲۴۴۵کیلوگرم در هکتار به طور معنی­داری از عملکرد تیمارهای قطع آبیاری در مراحل شروع و خاتمه آبیاری بیشتر بود. در شرایط خشکی محتوای نسبی آب برگ با هدایت روزنه ای، همبستگی داشته و کاهش مقدار آن در شرایط کمبود آب، منجر به کاهش هدایت روزنه ای و جذب دی اکسید کربن شده و در نهایت سبب افت فتوسنتز می گردد(۱۵). به نظر می رسد تنش با کاهش آب برگ و در نتیجه بسته شدن روزنه ها و افت فتوسنتز از یک سو و متاثر کردن فعالیت های آنزیمی و فرایند های مربوطه از سوی دیگر ، باعث افت عملکرد دانه  از طریق کاهش اجزای عملکرد گردد (۲۶).
نتایج بررسی تنش و بروی سه ژنوتیپ گلرنگ (رقم محلی اصفهان، اصفهان۲۸ وIL₁₁₁ ) نشان داد اثر متقابل قطع آبیاری و ژنوتیپ نیز بر روی عملکرد دانه معنی دار بود. در هر سه ژنوتیپ تنش تأثیر منفی و معنی داری بر عملکرد دانه در واحد سطح داشت و بیشترین عملکرد دانه درشرایط آبیاری کامل و در ژنوتیپ محلی اصفهان وکمترین نیزدرشرایط آبیاری تامرحله تکمه دهی ودر ژنوتیپ IL₁₁₁ مشاهده شد (۱۴). حداقل آب مورد نیاز برای تولید دانه درگلرنگ بین۲۰۰ تا ۲۷۰میلی متر است و با افزایش هر ۲۵ میلی متر رطوبت اضافی، عملکرد دانه حدود ۱۰۲ کیلوگرم در هر هکتار افزیش می یابد (۱۷). ارقام برخوردار از قابلیت تنظیم اسمزی بالاتر همواره از محتوای نسبی آب برگ بالاتری هم برخور دارند (۱۹).
سلنیوم یک عنصر ضروری برای کاهش اثرات تنش خشکی است که می تواند باعث افزایش عملکرد نیز شود. نتایج حاصل از اکثر مطالعات انجام گرفته بر روی رشد آفتابگردان و محلول پاشی سلنیوم حاکی از افزایش شاخص های رشد رویشی و زایشی در این گیاه است (۲۵). در مجموع می توان گفت باتوجه به مشکلات ناشی از مصرف بی رویه از آب می توان از سلنیوم به عنوان یک راهکار مناسب جهت افزایش فعالیت آنزیم های آنتی اکسیدانت جهت افزایش عملکرد درشرایط کمبود آب وکاهش خسارت بر اکوسیستم زراعی استفاده نمود. بنابراین هدف از این آزمایش بررسی واکنش عملکرد گل، عملکرد بیولوژیک و عملکرد دانه ارقام گلرنگ به تیمارهای سلنیوم تحت شرایط قطع آبیاری بود.
 
 

---

 

جهت ثبت نام در دوره آموزشی گیاه شناسی بر روی تصویر فوق کلیک نمایید

دوره غیر حضوری است و محتوای الکترونیکی در قالب CD یا DVD به آدرستان ارسال می گردد

پس از پایان گواهی و مدرک معتبر دوره آموزشی گیاه شناسی با قابلیت ترجمه رسمی دریافت می نمایید

مشاوره رایگان: ۰۲۱۲۸۴۲۸۴ و ۰۹۱۳۰۰۰۱۶۸۸ و ۰۹۳۳۰۰۲۲۲۸۴ و ۰۹۳۳۰۰۳۳۲۸۴ و ۰۹۳۳۰۰۸۸۲۸۴ و ۰۹۳۳۰۰۹۹۲۸۴

---

۲- مواد و روش ها 
آزمایش حاضر در قالب آزمایش اسپلیت پلات فاکتوریل بر پایه طرح پایه بلوک های کامل تصادفی با سه تکرار در مزرعه ای واقع در شهرستان محلات با مختصات جغرافیایی۹۱۶۷/۳۳ درجه شمالی و ۴۵۰۰/۵۰ درجه شرقی و ارتفاع از سطح دریا ۱۸۲۰ متر در سال زراعی ۱۳۹۳-۱۳۹۲ اجرا گردید. تیمارهای آزمایش شامل آبیاری به عنوان فاکتور اصلی در سه سطح(آبیاری کامل طبق عرف منطقه، قطع آبیاری در مرحله غوزه دهی، قطع آبیاری پس از گرده افشانی) و سلنیوم در سه سطح(شاهد بدون مصرف، ۲۰ و ۴۰ گرم در هکتار) و ارقام گلرنگ در دو سطح (رقم محلی اصفهان و رقم سینا)  به عنوان فاکتورهای فرعی بودند. در دو تیمـار قطـع آبیاری در مراحل غوزدهی و گرده افشانی، آبیـاری تا پیش از زمان اعمال تیمار به طور منظم انجام شـد. بر اساس آزمون خاک، عناصر غذایی مورد نیاز گیاه به همراه دیسک در خاک مزرعه مخلوط گردید. نتـایج آزمـون خـاک در جدول ۱ ارائه شده است.
 

جدول(۱)  نتایج تجزیه فیزیکی و شیمیایی خاک
عمق نمونه برداری(سانتی متر	هدایت الکتریکی(dS/m)	اسیدیته گل اشباع	فسفر قابل جذب (mg/kg)	پتاسیم قابل جذب(mg/kg)	ازت کل (%)	کربن آلی(%)	رس(%)	لای(%)	شن(%)	سلنیوم (ppb)
۳۰-۰	۶۸/۰	۵/۸	۱/۱۴	۶/۵۵۱	۰۶/۰	۵/۰	۱۲	۶	۸۲	NS

روش کاشت به صورت جوی و پشته ای و هر کرت شامل چهار ردیف کاشت به طول ۵ متر بود. بذرهای تهیه شده در عمق ۳ تا ۴ سانتی متربه صورت خشکه کاری و با در نظر گرفتن فواصل ۵ سانتی متر روی ردیف،کشت گردیدند. پس از برداشت ۲ متر مربع از هر کرت ۱۵ بوته مشخص و تعداد شاخه فرعی و شاخه فرعی فرعی آنها شمرده و میانگین آنها مبنای محاسبه قرار گرفت. پس از کف بر نمودن ۲ متر مربع از هر کرت، با قراردادن کل بوته ها درون یک گونی بزرگ با کوبیدن آنها شاخ و برگ حذف و پس از کوبیده شدن غوزه ها و با استفاده از غربال دستی بوجاری و کاه گیری دانه ها صورت پذیرفت و کل دانه های برداشت شده توزین گردید وبه عملکرد در هکتار تعمیم داده شد. عملکرد بیولوژیک نیز  از ۱۵ بوته پس از خشک شدن کامل محاسبه گردید. کلیه داده های حاصل از نمونه برداری ها و نتایج آزمایشگاهی، توسط نرم افزار SAS تجزیه و تحلیل گردید وسپس مقایسه میانگین ها با کمک آزمون چند دامنه ای دانکن در سطح احتمال ۵ درصد مقایسه شدند.
 
۳- نتایج
 ۳-۱- تعداد شاخه فرعی در بوته:
تجزیه واریانس صفات (جدول۲) نشان داد اثر آبیاری، سلنیوم و رقم بر و اثرات متقابل سه گانه آبیاری × سلنیوم ×رقم در سطح احتمال ۱ درصد و اثرات متقابل دوگانه آبیاری × سلنیوم در سطح احتمال ۵ درصد معنی دار بود. اثر متقابل آبیاری× رقم و سلنیوم × رقم معنی دار نبود.
نتایج حاصل از آزمون مقایسه میانگین داده ها نشان داد کاربرد سلنیوم در قیاس با عدم مصرف آن منجر به افزایش معنی دار تعداد شاخه فرعی گلرنگ شد (جدول ۳). بیشترین تعداد شاخه فرعی در بوته معادل ۶۶/۶ عدد از تیمار ۲۰ گرم در هکتار سلنیوم به دست آمد هر چند این تیمار از لحاظ آماری اختلاف معنی داری با مصرف ۴۰ گرم در هکتار سلنیوم نداشت. کمترین تعداد شاخه فرعی در بوته معادل ۶۱/۵ عدد از تیمار عدم مصرف سلنیوم حاصل شد. نتایج نشان داد رقم محلی اصفهان با میانگین ۷۴/۶ عدد بیشترین تعداد شاخه فرعی در بوته را داشت و کمترین تعداد شاخه فرعی در بوته معادل۸۱/۵ عدد از رقم سینا بود (جدول۳). جدول مقایسه میانگین ها نشان داد که بیشترین تعداد شاخه فرعی در بوته (معادل ۶۶/۸ عدد) از تیمار قطع آبیاری در مرحله غوزه دهی ×۴۰ گرم در هکتار سلنیوم از رقم محلی اصفهان وکمترین تعداد شاخه فرعی در بوته (معادل۴ عدد ) از تیمار  آبیاری طبق عرف منطقه ×  عدم مصرف سلنیوم  از رقم سینا حاصل شد (جدول۴).
مطالعات نشان داد که بین فواصل آبیاری از نظرتعداد شاخه های اولیه و ثانویه در بوته اختلاف معنی داری وجود داشت. باکاهش دورآبیاری میزان شاخه دهی نیزکاهش یافت (۲). بنابراین به نظر می رسد تحت شرایط افزایش فواصل آبیاری تعداد سلولهای آغازین تشکیل شده جهت تولید انشعابات اولیه ساقه کاهش می یابد و در نتیجه به کاهش تعداد شاخه اولیهوثانویه در گیاه می انجامد (۱۸).
سلنیوم بر روی مقاومت به خشکی از طریق افزایش آنزیم های آنتی اکسیدانت به منظور مقابله با رادیکال های آزاد اکسیژن موثر است(۷). تیمار سلنیوم موجب افزایش طول ریشه و بخش هوایی گیاهان می شود. اعمال قطع آبیاری در مرحله رشد رویشی می تواند مانع رشد جوانه های جانبی شده وتعداد شاخه فرعی را کاهش داد، در نتیجه سبب کاهش تعداد طبق در بوته شود(۲۷). افزایش فتوسنتز می تواند دلیل دیگری برای اثر مثبت سلنیوم درتخفیف اثرتنش خشکی باشد. ابقای فتوسنتز درشرایط تنش خشکی که موجب حفظ قدرت تولید ماده خشک و رشد می شود، یکی از مهمترین سازوکارهای تحمل درگیاهان مقاوم در مقایسه باگونه های حساس است (۳).
 

جدول ۲- نتایج تجزیه واریانس صفات

منابع تغییر	درجه آزادی		میانگین مربعات
		تعداد شاخه فرعی در بوته	تعداد شاخه فرعی فرعی در بوته	عملکرد دانه	عملکرد بیولوژیک	عملکرد گل
بلوک	۲	ns55 /1	ns38/1	ns20/89041	**۵۷/۸۸۰۸۳۲۸	ns40/7
آبیاری	۲	**۲۲/۸	**۵۵/۲۹	**۹۶/۲۸۸۸۵۶۴	**۴۹/۸۰۳۵۸۸۳	ns18/11
خطا ۱	۴	۴۴/۳	۷۷/۰	۴۶/۲۲۰۶۵۸	۹۰/۴۹۴۷۱۸۹	۴۳/۲۴
سلنیوم	۲	**۰۵/۶	ns05/1	**۳۶/۹۶۸۶۴۶	ns77/2572237	ns16/10
رقم	۱	**۵۷/۱۱	ns62/3	*۴۷/۱۱۰۲۰۷۳	**۷۷/۲۷۴۳۹۶۶۳	ns08/9
آبیاری × سلنیوم	۴	*۲۷/۳	*۹۴/۷	**۶۵/۳۰۸۶۷۰۷	**۷۳/۶۹۸۷۴۲۴	ns73/19
آبیاری × رقم	۲	ns96/0	*۴۰/۹	ns27/128165	**۷۱/۱۲۳۸۱۳۰۶	ns48/59
سلنیوم × رقم	۲	ns68/0	**۳۵/۲۶	**۹۲/۹۵۲۸۸۳	**۳۴/۶۶۲۳۴۷۱	ns48/12
آبیاری × سلنیوم × رقم	۴	**۷۴/۵	*۱۲/۸	ns72/154252	ns22/2146425	ns19/18
خطا ۲	۳۰	۰۱/۱	۲۴/۲	۶۹/۱۷۱۹۹۸	۴/۱۰۵۶۳۹۸	۷۳/۳۵
(درصد)CV		۰۴/۱۶	۴۴/۲۰	۶۹/۱۵	۳۰/۱۵	۴۶/۱۳

,ns*, ** به ترتیب نشان دهنده عدم اختلاف معنی دار، اختلاف معنی دار در سطح ۵ و ۱ درصد می باشد.

جدول۳- مقایسه میانگین اثرات ساده صفات اندازه گیری شده در گیاه گلرنگ

تیمارها	شاخه فرعی در بوته (عدد)	شاخه فرعی فرعی در بوته (عدد)	عملکرد دانه (کیلوگرم در هکتار)	عملکرد بیولوژیک (کیلوگرم در هکتار)	عملکرد گل (کیلوگرم درهکتار)
آبیاری
شاهد (عرف منطقه)	b 94/5	b88/6	a4/3100	a7473	a42/44
قطع آبیاری در مرحله غوزه دهی	a 05/7	a77/8	b2355	b6463	a17/45
قطع آبیاری بعد از گرده افشانی	b 83/5	b33/6	b2473	c6210	a59/43
سلنیوم
شاهد (بدون مصرف)	b 61/5	a16/7	b2421	a8/6834	a91/43
۲۰ گرم در هکتار	a66/6	a61/7	ab2624	a7020	a26/45
۴۰ گرم در هکتار	a 55/6	a22/7	a2883	a6/6292	a01/44
رقم
رقم سینا	b 81/5	a07/7	b2500	b6003	a98/43
رقم محلی اصفهان	a74/6	a59/7	a2785	a7428	a81/44

میانگین هایی که دارای حرف مشترک هستند، اختلاف آماری معنی داری در آزمون چند دامنه ای دانکن در سطح احتمال پنج درصد ندارند.
 
در بین ارقام نیز از نظرتعداد شاخه ثانویه اختلاف معنی داری مشاهده کرد به طوری که رقم محلی اصفهان، رقم اصفهان۲۸ و رقم IL₁₁₁ به ترتیب، در رتبه دوم وسوم از نظر تعداد رقم شاخه ثانویه در بوته قرارگرفتند. همچنین رقم محلی اصفهان درکلیه سطوح آبیاری به جز آبیاری تا مرحله تکمه دهی، از بیشترین تعداد شاخه ثانویه برخوردار بود، درحالی که کمترین میزان آن در رقمIL₁₁₁  و تحت شرایط آبیاری تا مرحله تکمه دهی بود(۱۴). معمولا ًدرگلرنگ به ازای تولید هرشاخه فرعی، یک غوزه نیز تولید خواهد شد وکمتردیده شده که انتهای هر شاخه فرعی به یک غوزه ختم نگردد (۲۰).
نتایج این آزمایش نشان داد تنش در مرحله غوزه دهی تاثیری بر تعداد شاخه ندارد و علت آن این است که گیاه گلرنگ و رقم محلی اصفهان قبل از تنش، مرحله رشد رویشی خود را تکمیل کرده و به اصطلاح از تنش فرار کرده است. رقم محلی اصفهان نسبت به رقم سینا پتانسیل ژنتیکی مطلوب و لازم برای تولید شاحه های فرعی را دارا می باشد. همچنین سلنیوم علاوه بر ایجاد مقاومت به تنش سبب افزایش تعداد شاخه و درنتیجه افزایش عملکرد گیاه گردیده است.
 
جدول ۴- مقایسه میانگین اثرات متقابل سه گانه تیمارها بر گیاه گلرنگ

تیمار		تعداد شاخه فرعی در بوته	تعداد شاخه فرعی فرعی در بوته
شاهد(آبیاری طبق عرف منطقه)	عدم مصرف سلنیوم ×رقم سینا	e-f0/4	b-e0/7
	عدم مصرف سلنیوم ×رقم اصفهان	b-d33/6	b-e0/7
	۲۰ گرم در هکتار سلنیوم × رقم سینا	d-f36/5	e-d66/6
	۲۰ گرم در هکتار سلنیوم  × رقم اصفهان	a-d0/7	b-e33/8
	۴۰ گرم در هکتار سلنیوم × رقم سینا	a-c33/7	e-d0/6
	۴۰ گرم در هکتار سلنیوم  × رقم اصفهان	c-e66/5	e-g0/6
قطع آبیاری در مرحله غوزه دهی	عدم مصرف سلنیوم ×رقم سینا	b-d33/6	e-d66/6
	عدم مصرف سلنیوم ×رقم اصفهان	b- d 0/6	b-e0/8
	۲۰ گرم در هکتار سلنیوم × رقم سینا	b-d66/6	b-e0/8
	۲۰ گرم در هکتار سلنیوم  × رقم اصفهان	a-c33/7	a66/11
	۴۰ گرم در هکتار سلنیوم × رقم سینا	a-c33/7	b-d66/8
	۴۰ گرم در هکتار سلنیوم  × رقم اصفهان	a66/8	a-c66/9
قطع آبیاری پس از گرده افشانی	عدم مصرف سلنیوم ×رقم سینا	c-e66/5	ab0/10
	عدم مصرف سلنیوم ×رقم اصفهان	d-f33/5	fg33/4
	۲۰ گرم در هکتار سلنیوم × رقم سینا	b- d 0/6	g33/3
	۲۰ گرم در هکتار سلنیوم  × رقم اصفهان	ab66/7	b-e66/7
	۴۰ گرم در هکتار سلنیوم × رقم سینا	f66/3	b-e0/7
	۴۰ گرم در هکتار سلنیوم  × رقم اصفهان	b- d 66/6	fg66/5

میانگین هایی که دارای حرف مشترک هستند، اختلاف آماری معنی داری در آزمون چند دامنه ای دانکن در سطح احتمال پنج درصد ندارند.
تعداد شاخه فرعی فرعی در بوته:
نتایج جدول تجزیه واریانس (جدول۲) نشان داد اثر آبیاری بر تعداد شاخه فرعی فرعی و اثر متقابل سلنیوم × رقم در سطح احتمال ۱ درصد معنی دار بوده و اثرات متقابل دوگانه آبیاری × سلنیوم، آبیاری × رقم  و اثرات متقابل سه گانه آبیاری × سلنیوم × رقم در سطح احتمال ۵ درصد بود. همچنین نتایج نشان دادند اثر سلنیوم و رقم بر تعداد شاخه فرعی فرعی در بوته معنی دار نبوده است.
جدول مقایسه میانگین ها نشان داد که بیشترین تعداد شاخه فرعی فرعی در بوته (معادل ۷۷/۸  عدد) از تیمار قطع آبیاری در مرحله غوزه دهی و کمترین تعداد شاخه فرعی فرعی در بوته (معادل ۳۳/۶ عدد) از تیمار قطع آبیاری پس از گرده افشانی بود (جدول۳). نتایج حاصل از اثرات سه گانه تیمارهای اعمال شده نشان داد بیشترین تعداد شاخه فرعی فرعی در بوته (معادل ۶۶/۱۱ عدد) از تیمار قطع آبیاری در مرحله غوزه دهی × سطح۲۰گرم در هکتار سلنیوم از رقم محلی اصفهان وکمترین آن (معادل۳۳/۴ عدد در بوته) از تیمار قطع آبیاری پس از گرده افشانی ×  عدم مصرف سلنیوم از رقم محلی اصفهان حاصل شد (جدول۴).
بین تیمارهای سطوح آبیاری از نظر تعداد شاخه های اولیه و ثانویه در بوته اختلاف بسیار معنی داری وجود داشت، به طوری که در تیمار آبیاری تا مرحله تکمه دهی، میزان شاخه دهی اولیه و ثانویه کاهش یافت. تنش آبی در مرحله غوزه دهی تاثیر کمی روی گیاه می گذارد، زیرا قبل از این مرحله گیاه به حداکثر رشد خود رسیده و از تنش فرار می کند. همچنین اثر متقابل آبیاری و رقم در تعداد شاخه های ثانویه درسطح احتمال ۱ درصد معنی دار بود. رقم محلی اصفهان درکلیه سطوح آبیاری به جزآبیاری تا مرحله تکمه دهی، از بیشترین تعداد شاخه ثانویه برخوردار بود. به طورکلی در هر سه رقم مورد مطالعه، کاهش درتعداد شاخه ثانویه، تنها در تیمار آبیاری تا مرحله تکمه دهی مشاهده شد (۱۴). بین فواصل آبیاری از نظر تعداد شاخه های اولیه و ثانویه در بوته اختلاف معنی داری وجود دارد. با کاهش دور آبیاری میزان شاخه دهی نیز کاهش می یابد(۲).
 
۴-۱۴- عملکرد دانه:
با توجه به جدول تجزیه واریانس مشخص شد که اثر آبیاری، اثر سلنیوم، اثر متقابل آبیاری×سلنیوم و اثر متقابل سلنیوم× رقم درسطح احتمال ۱ درصد معنی دار بوده است. همچنین رقم نیز در سطح احتمال ۵ درصد بر عملکرد دانه اثر معنی داری داشته است. سایر تیمارهای اعمال شده اثر معنی داری بر عملکرد دانه نداشتند (جدول۲).
جدول۳ مقایسه میانگین ها نشان داد تنش رطوبتی منجر به کاهش معنی دار عملکرد دانه گردید. بیشترین عملکرد دانه (معادل۴/۳۱۰۰ کیلوگرم در هکتار) از تیمار آبیاری طبق عرف منطقه و کمترین آن (معادل ۲۳۵۵ کیلوگرم در هکتار) از تیمار قطع آبیاری در مرحله غوزه دهی حاصل شد. اختلاف آماری معنی داری بین قطع آبیاری در مرحله غوزه دهی و پس از گرده افشانی وجود نداشت. افزایش کاربرد سلنیوم منجر به افزایش معنی دار عملکرد دانه شده است. بیشترین عملکرد دانه (معادل۲۸۸۳ کیلوگرم در هکتار) از تیمار ۴۰ گرم در هکتار سلنیوم به دست آمد این تیمار عملکرد دانه را در قیاس با تیمار شاهد ۱۶ درصد افزایش داد. کمترین عملکرد دانه (معادل۲۴۲۱ کیلوگرم در هکتار) از تیمار عدم مصرف سلنیوم به دست آمد (جدول۳).  رقم محلی اصفهان (۲۷۸۵ کیلوگرم در هکتار) در قیاس با رقم سینا (۲۵۰۰ کیلوگرم در هکتار) به طور معنی داری عملکرد دانه بیشتری داشت.
اثرات متقابل سه گانه نشان داد بیشترین عملکرد دانه (معادل ۳۲ کیلوگرم در هکتار) برای سطح  آبیاری طبق عرف منطقه × ۴۰گرم در هکتار سلنیوم  از رقم محلی اصفهان وکمترین عملکرد دانه (معادل ۸۸/۱۵۴۰ کیلوگرم در هکتار) از تیمار قطع آبیاری در مرحله غوزه دهی ×  عدم مصرف سلنیوم از رقم محلی اصفهان به دست آمد (جدول۴).
مهمترین عامل در تولید گیاهان زراعی میزان عملکرد دانه محسوب می شود. صفت عملکرد دانه تحت تأثیر تیمار آبیاری و رقم قرارگرفت و در سطح احتمال۱ درصد معنی دار بود. به طوری که بیشترین عملکرد دانه در تأمین۱۰۰ درصد آب مورد نیاز گیاه با ۲/۱۱۹۸۲کیلوگرم درهکتار و کمترین عملکرد دانه در تأمین۵۰ درصدآب مورد نیازگیاه با ۵/۹۳۶ کیلوگرم در هکتار به دست آمد. همچنین ژنوتیپ محلی اصفهان با عملکرد دانه۷/۱۴۰۲کیلوگرم در هکتار بیشترین عملکرد دانه را داشت (۹). در مطالعه دیگری نیز کاهش عملکرد دانه گزارش شد (۱۰).
فعالیت آنزیم های آنتی اکسیدانت و همچنین بیشترین میزان فعالیت گلوتاتیون پراکسیداز و در نهایت عملکرد در شرایط تنش خشکی در گیاه سویا با مصرف ۲۱ گرم در هکتار سلنیوم حاصل شد که این امر می تواند اثر چشمگیری بر اجزای عملکرد داشته است(۱۱). تحقیقات دیگر نشان داده است که اثر سلنیوم روی عملکرد دانه معنی دار بوده و باعث کاهش اثر تنش خشکی و افزایش عملکرد دانه می شود (۱۷). در مطالعات دادنیا و همکاران که بر روی تنش خشکی ارقام آفتابگردان انجام شد نشان داده شد که بین ارقام آفتابگردان و مقدار سلنیوم اختلاف معنی داری وجود داشت (۷).
نتایج تحقیق حاضر نشان  داد مرحله پر شدن دانه و عملکرد دانه حساس ترین مرحله به تنش خشکی است. به نظر می رسد در مرحله رشد رویشی گیاه اعمال تنش خشکی منجربه کوچک شدن سطح برگ وکاهش شاخص سطح برگ در واحد سطح می شود و در نتیجه کاهش عملکرد دراین مرحله به واسطه کاهش تعداد دانه درغوزه حاصل می شود اما کاهش عملکرد در مرحله زایشی به واسطه کاهش دوره پرشدن دانه ها، کوچک شدن دانه ها وکاهش وزن دانه ها نیز می باشد . این آزمایش اثر مثبت سلنیوم در کاهش اثر منفی  تنش خشکی را تایید می کند و نشان می دهد با افزایش مقدار سلنیوم از سطح شاهد به سطح ۴۰ گرم در هکتار، عملکرد دانه افزایش یافت. حد نرمال سلنیوم موجب کاهش اثرات منفی تنش شد و رقم محلی اصفهان پتانسیل ژنتیکی بالای برای افزایش عملکرد دانه و کاهش اثر تنش دارد.
 
۴-۱۵- عملکرد بیولوژیک:
با توجه به جدول تجزیه واریانس(جدول۲) مشخص شد که اثرات آبیاری، رقم، اثرات متقابل دوگانه آبیاری × سلنیوم، آبیاری × رقم و سلنیوم × رقم در سطح احتمال ۱ درصد معنی دار بوده است ولی اثر سلنیوم و اثرات متقابل سه گانه آبیاری × سلنیوم × رقم بر عملکرد بیولوژیک معنی دار نبوده است.
جدول مقایسه میانگین ها نشان داد بیشترین عملکرد بیولوژیک معادل ۷۴۲۸ کیلوگرم در هکتار از رقم محلی اصفهان وکمترین عملکرد دانه معادل۶۰۰۳ کیلوگرم در هکتار برای رقم سینا بود (جدول۳). جدول مقایسه میانگین ها نشان داد که بیشترین عملکرد بیولوژیک معادل ۹۱۰۲ کیلوگرم در هکتار از تیمار  آبیاری طبق عرف منطقه × ۴۰ گرم در هکتار سلنیوم از رقم محلی اصفهان و کمترین عملکرد دانه معادل۴۳۲۰ کیلوگرم در هکتار از تیمار  آبیاری طبق عرف منطقه ×  عدم مصرف سلنیوم  از رقم سینا  حاصل شد (جدول۴).
کاهش تجمع ماده خشک یکی از اولین عامل ها در گیاه است که با قطع آبیاری دچار اُفت می شود و هر چه قطع آبیاری در مراحل رشد سریع گیاه باشد میزان خسارت آن زیادتر خواهد شد به طوری که کاهش میزان آب در دسترس گیاه در اواخر مراحل رشد تأثیرکمتری برعملکرد بیولوژیک گیاه دارد (۱۳). قطع آبیاری سبب کاهش ماده خشک تجمعی یا عملکرد بیولوژیک می شود (۵). بررسی اثر تنش خشکی بر برخی از صفات فیزیولوژیکی و اجزاء عملکرد آفتابگردان نشان داد تنش آبی سبب کاهش شدید عملکرد دانه و بیوماس شده است (۱۱). محققین مختلفی به تاثیر آبیاری و رقم در عملکرد بیولوژیکی گیاه اشاره کرده اند از آن جمله فراست و همکاران  گزارش دادند بیشترین عملکرد بیولوژیک در تأمین۱۰۰درصد آب مورد نیاز گیاه و ژنوتیپ محلی اصفهان مشاهده شد. عملکرد بیولوژیک وابستگی شدیدی به تامین آب و نوع رقم دارد(۹). کاهش محتوای نسبی آب برگ ها و بسته شدن روزنه ها اولین تأثیرتنش خشکی می باشد که از طریق اختلال در سیستم تولید مواد فتوسنتزی موجب کاهش عملکرد گیاه می شود (۱۳).
دادند بین ژنوتیپ های مختلف گلرنگ از نظر عملکرد بیولوژیک اختلاف معنی دار در سطح احتمال  ۱درصد مشاهده شد. در این آزمایش ژنوتیپ بومی اصفهان، اصفهان۲۸،۲۲-۱۹۱ و اصفهان ۱۴ بیشترین عملکرد بیولوژیک را داشته در حالی که ژنوتیپ گل سفید کمترین عملکرد را دار بود(۱۲). تأثیر مثبت سلنیوم در عملکرد رویشی به غلظت های بیشتر این عنصر در مقایسه با تولید دانه نیاز داشته باشد. این موضوع تایید کننده این نکته است که افزایش میزان سلنیوم سبب افزایش رشد رویشی گیاه می گردد. تیمار سلنیوم موجب تشکیل ریشه های ظریف تر و منشعب تر شده و با افزایش در گشودگی روزنه ها موجب تحریک بیش از پیش جذب آب شده است. همچنین، افزایش فتوسنتز و تشکیل قندهای محلول به عنوان اسموتیکوماز افزایش جذب آب حمایت کرده است (۴).
نتایج آزمایش ما نشان داد رقم محلی اصفهان برتری خاصی در استفاده از منابع دارد و در برابرتنش خشکی با گذشت زمان تطابق یافته و برتری قابل ملاحظه ای از نظرعملکرد بیولوژیک نشان می دهد. همچنین نتایج نشان دادند تیمار با سلنیوم  در شرایط تنش های رطوبتی، مخصوصاً در دوره  زایشی، می تواند اثرات تنش  موقت را تعدیل و بیوماس مطلوب  در گیاه تولید شود
 
۴-۱۶- عملکرد گل:
با توجه به جدول تجزیه واریانس مشخص شد که اثر هیچ کدام از اعمال شده بر عملکرد گل معنی دار نبوده است.
 
منابع

1. بالجانی، ر. ۱۳۹۰٫ تاثیر پیش تیمار با سالیسیلیک اسید برروابط شاخص های رشد و عملکرد درگیاه گلرنگ (Carthamus tinctorius L.)  تحت شرایط تنش خشکی آخر فصل. نشریه دانش کشاورزی و تولید پایدار. جلد۲۲ .شماره.۱
2. بهدانی،م.ع. و جامی الاحمدی،م.۱۳۸۹٫ عکس العمل ارقام گلرنگ بهاره به فواصل مختلف آبیاری در شرایط بیرجند. نشریه پژوهشهای زراعی ایران. جلد۸٫ شماره۴٫
3. پازوکی، ع.ر. ۱۳۸۷٫ بررسی اثرتنش کم آبی ومحلول پاشی سلنیوم بر عملکرد و اجزای عملکرد ارقام پاییزه کلزا (Brassica napus L.) در شهرری. مجله زراعت واصلاح نباتات ایران. جلد۴٫ شماره۱٫
4. حاجی بلند.ر.۱۳۹۳٫ تأثیر تیمار سلنیوم روی تحمل تنش خشکی درگیاه کلزا. مجله پژوهش های گیاهی(زیست شناسی ایران). جلد۲۷٫ شماره۴٫
5. حیدری،س .وآساد،. م. ت. ۱۳۷۷ . تأثیررژیم های آبیاری، میزان کود نیتروژنه و تراکم بوته بر عملکرد گلرنگ رقم زرقان ۲۷۹در منطقه ارسنجان. پنجمین کنگره زراعت و اصلاح نباتات ایران. انتشارات موسسه تحقیقات اصلاح وتهیه نهال و بذرکرج. صفحه ۴۸۵٫
6. حبیبی، س. شافعی، س. محمودیف ع. مشهدی، م. بوجار، ا. بررسی تنش کم آبی کاربرد سلنیوم بر برخی خصوصیات زراعی دو رقم سویا. مجله زراعت و اصلاح نباتات ایران. جلد دوم.شماره ۱٫صفحات ۶۴-۵۱٫ خواجه پور، م. ر. ۱۳۷۷٫ تولید نباتات صنعتی. انتشارات جهاد دانشگاهی دانشگاه صنعتی اصفهان.۵۶۴ صفحه.
7. دادنیا، م. ۱۳۸۳٫ بررسی اثر کمبود آب بر روی خصوصیات فیزیولوژیکی، بیوشیمیایی و زراعی ارقام آفتابگردان روغنی. رساله دکتری دانشگاه آزاد اسلامی.واحد علوم و تحقیقات اهواز.۱۴۹ صفحه.
8. دادنیا،م.ر.۱۳۹۱٫ بررسی اثرتنش کمبود آب و محلول پاشی سلنیوم برفعالیت برخی ازآنزیم های آنتی اکسیدانت درارقام آفتابگردان روغنی. فصلنامه علمی پژوهشی فیزیولوژی گیاهان زراعی. دانشگاه آزاد اسلامی واحد اهواز. سال چهارم. شماره چهاردهم.
9. فراست، م.۱۳۸۷٫ واکنش صفات گیاهی چهار ژنوتیپ گلرنگ در شرایط تنش کمبود آب. یافته های نوین کشاورزی. سال سوم. شماره۱٫
10. کافی،م. و رستمی،م.۱۳۸۶٫ اثرتنش خشکی برعملکرد،اجزای عملکرد ودرصد روغن ارقام گلرنگ در شرایط آبیاری با آب شور. مجله پژوهش های زراعی ایران. جلد۵٫ شماره۱٫صفحه­۱۳۱-۱۲۱٫
11. کامل،م. و خیاوی،م. بررسی اثرات تنش خشکی در برخی ازصفات فیزیولوژیکی واجزاء عملکرد آفتابگردان. چکیده مقالات هفتمین کنگره زراعت واصلاح نباتات ایران . مؤسسه تحقیقات نهال و بذرکرج. صفحه ۵٫
12. لطفی،پ. بررسی تحمل به تنش خشکی در ژنوتیپ های مختلف گلرنگ زراعی(.Carthamus tinctorius L). مجله دانش زراعت. سال پنجم. شماره۷٫
13. مقامی،ر.۱۳۹۳٫ تأثیر مقادیرکود نیتروژن و آب آبیاری برعملکرد دانه و راندمان مصرف آب گلرنگ دراصفهان . مجله تولید و فرآوری محصولات زراعی و باغی . سال چهارم. شماره یازدهم.
14. موسوی فر،ب. اثرآبیاری محدود بر برخی صفات مورفولوژیک و عملکرد بیولوژیکی ارقام گلرنگ بهاره. مجله تنش های محیطی در علوم زراعی. جلدسوم. شماره دوم.
15. نادری ،م.ر. نور محمدی، ق. مجیدی، ا. درویش، ف. شیرانی راد، ا. ح. مدنی، ح. ۱۳۸۴٫ بررسی عکس العمل گلرنگ تابستانه به شدت های مختلف تنش خشکی درمنطقه اصفهان. مجله علوم زراعی ایران.۷(۳): صفحات ۲۲۵-۲۱۲٫
16. یوسفوند،پ. ۱۳۸۹ .اثر زئولیت و سلنیوم در شرایط تنش خشکی بر صفات زراعی و بیوشیمیایی آفتابگردان روغنی. پایان نامه کارشناسی ارشد.دانشکده کشاورزی و منابع طبیعی دانشگاه آزاد اسلامی واحد اراک.
17. Apel, K. and H. Hirt, 2004. Reactive oxygen species: Metabolism. Oxidative stress and signal transduction. Ann. Rev. Plant Biol. 55:373-399.
18. Chanbdrakar, B. L., N. Sekhar, S. S. Tuteja, and R. S. Tripathi.1994. Effect of irrigation and nitrogen on growth and yield of summer sesame (Sesamum indicum). Indian. J. Agron. 39: 701-702.
19. Chimenti, C., Perarson, A. Hall, A. Osmotic adjustment and yield maintenance under drought in sunflower. Field Crops Research, 75.
20. Dajue, L. and Mundel, H. H. Safflower. International Plant Genetic Resources Institute.
21. Engel R and Bergman J, 1997. Safflower seed yield and oil content as affected by water and nfertilizer. Fertilizer Facts, Montana State University. 14:124-127.
22. Foyer, C. H. and G. Noctor, Oxygen processing in photosynthesis: Regulation and signaling. New phytol. 146:359-388.
23. Hayashi, H., and Hanada, K. Effects of soil water deficit on seed yield and yield components of safflower. Japanese Journal of Crop Science 54: 346-352.
24. Hossain, M.A. and M. Fujita. Exogenous glycinebetaine and proline modulate antioxidant defence and methylglyoxal detoxification systems and reduce drought indused damage in mung bean seedings (vigna radiata L.) Proceeedings of the 3rd inteernational conference on integrated Approaches to Improve cropproduction Under Drought-prone Environments, Oct. 11-16, Shanghai,China, pp:138-138.
25. Maruyama, A., and Kuwagata, T. Diurnal and seasonal variation in bulk stomatal conductance of the rice canopy and its dependence on developmental stage in high sodium rates. Agric. For Meteorol. 148:1161–۱۱۶۳٫
26. Mittler, R., 2002. Oxidative stress. Antioxidants and stress tolerance. Trends plant Sci. 7:405-410.
27. Pennanen, A., T. Xue and H Hartikainen. Protective role of selenium in plant subjected to severe UV irradiation stress. Journal of Applied Botany. 76:66-76.
28. Wang, M. and Bi, D.kong.L. Selenium modulates the activities of antioxidant enzymes, osmotic homeostasis and promotes the growth of sorrel seedlings under salt stress. Plant Growth Regulation45: 155- 163.